Νίκος Τσούλιας*: Τι είναι χρόνος;

Υπάρχουν ερωτήματα, που μπορούν να τίθενται και απλώς να επισύρουν προβληματισμούς και στοχασμούς, χωρίς ποτέ να γνωρίζουν απαντήσεις; Σαφώς και ναι. Και ευτυχώς, γιατί απλά κάτι τέτοιο καταδεικνύει μια απλή πραγματικότητα, ότι πάντα θα υπάρχει η έννοια του άγνωστου και ότι η ανθρώπινη σκέψη έχει όρια, όρια που διαρκώς διευρύνονται αλλά ποτέ δεν παύουν να είναι όρια!

Τόσο συνηθισμένη έννοια ο χρόνος – δύσκολα θα βρούμε φράση μας που δεν τον εμπεριέχει! – μα και τόσο άγνωστη. Παντού είναι η παρουσία του. Κι όμως είναι ασύλληπτος. Από την αρχή, που παρουσιάστηκαν ακόμα και οι μακρινοί πρόγονοι του ανθρώπου τον χρόνο προσπάθησαν να κατανοήσουν. Με τον ήλιο κυρίως και με τα αστέρια δευτερευόντως προσπάθησαν να τον προσεγγίσουν. Η ημέρα, ο χρόνος περιστροφής του πλανήτη μας έγινε ουσιαστικά το πρώτο στοιχείο για τη μέτρηση του χρόνου.

Κανένας μας δεν μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα τι είναι χρόνος. Απλά έχουμε διαμορφώσει ένα κανονιστικό πλαίσιο, που περιλαμβάνει κάποιου είδους μέτρησης του «χρόνου» και παράλληλα ρυθμίζουμε τη ζωή μας και τον πολιτισμό μας με αυτό το ρυθμιστικό πλαίσιο. Αλλά μπορούμε να μετράμε κάτι – και μάλιστα με απίστευτη ακρίβεια στην κλίμακα του μικρόκοσμου και της κβαντομηχανικής -χωρίς να γνωρίζουμε τη φύση του και την ουσία του;

Η απάντηση είναι ένα απόλυτο ναι. Γιατί πολύ απλά ο γλωσσικός μας κώδικας είναι κοινωνική κατασκευή, για να συλλαμβάνουμε και να ερμηνεύουμε την πραγματικότητα αλλά σε καμιά περίπτωση αυτό δεν σημαίνει ότι αποκαλύπτουμε την αλήθεια των πραγμάτων, ότι κατακτούμε την αντικειμενικότητα της φύσης και του κόσμου με απόλυτο τρόπο.

Ας σκεφτούμε. Αν θεωρούμε ως χρόνο αυτό που μετράνε τα ρολόγια, τι σημαίνει αυτό στη γνώση μας; Και ακόμα, μπορούμε να περιγράψουμε τον χρόνο χωρίς να χρησιμοποιήσουμε προς τούτο άλλες έννοιες με χρονική σημασία, χωρίς να βάζουμε από το παράθυρο αυτό που δεν μπορούμε να βάλουμε από την πόρτα;

Υπάρχει και ένα άλλο εμπόδιο. Ο χρόνος δεν είναι αυτόνομος, όπως τον γνωρίζαμε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα και όπως τον βιώνουμε όλοι μας στην καθημερινή μας ζωή. Ο Αϊνστάιν τον αποκαθήλωσε. Αλλά εμείς δεν μπορούμε όχι να τον αποκαθηλώσουμε αλλά ούτε καν να αμφισβητήσουμε τη λανθασμένη πρόσληψή του δηλαδή την απολυτότητά του, γιατί είμαστε δέσμιοι της γήινης κλίμακάς μας.

Ο χρόνος είναι συνυφασμένος με τον χώρο. Μία και ενιαία ενότητα είναι ο Χωροχρόνος. Αλλά δεν μπορούμε να κατακτήσουμε αυτή την ενότητα, γιατί απολυτοποιούμε τον χρόνο, ενώ αυτός είναι απόλυτα σχετικός. Ακόμα και η έννοια του παρόντος χρόνου έχει νόημα και αξία μόνο στη γήινη κλίμακά μας. Έτσι, για παράδειγμα, όταν βλέπουμε τον ήλιο δεν βλέπουμε το «τώρα» του ήλιου αλλά το παρελθόν του, αυτό που συνέβαινε πριν από οκτώ περίπου λεπτά. Το παρελθόν είναι στη σκέψη μας!

Και αν πάμε στη συμπαντική κλίμακα, τότε ισχύει το εξής απλό. Αυτό το βλέπουμε είναι το πολύ μακρινό παρελθόν. Άπειρα παράθυρα του παρελθόντος βλέπουμε και εμείς τα θεωρούμε ως ένα ακίνητο παρόν. Ένα μεγάλο μέρος από τα αστέρια και τους γαλαξίες αν και τους βλέπουμε, δεν υπάρχουν! Ζούμε στη Γη μας και στο ηλιακό μας σύστημα κλεισμένοι μέσα σε μια χωροχρονοκάψουλα. Για την χωροχρονική κλίμακα του σύμπαντος, η ζωή του καθενός μας είναι μια στιγμή και μόνο!

Αν μπορούσαμε να σχετικοποιήσουμε τον χρόνο, αν μπορούσαμε να έχουμε μια μικρή έστω βιωματική σχέση με την χωροχρονική απεραντοσύνη του σύμπαντος, ίσως να προσεγγίζαμε καλύτερα τη φύση του χρόνου. Τότε δεν θα νιώθαμε το μεγάλο υπαρξιακό μας δράμα. Γιατί στην ουσία κατηγορούμε τον χρόνο για την καταστροφή μας και για τον θάνατό μας, αλλά δεν αναρωτιόμαστε ότι αν έχουμε αυτή τη ματιά, τότε χωρίς τον χρόνο – το ξεδίπλωμα του σύμπαντος – δεν θα υπήρχε τίποτα ούτε φυσικά και εμείς.

Ο φόβος του θανάτου γίνεται φόβος για τον χρόνο. Και επινοούμε παραδείσους, γιατί με μια γλωσσική επινόηση θεωρούμε ότι δίνουμε απάντηση στην υπαρξιακή μας αγωνία. Το σύμπαν, ωστόσο, είναι αδιάφορο για εμάς.

Μόνο μια κουλτούρα που θα αναιρέσει την κατασκευασμένη αλλά και τόσο πλασματική αλαζονεία μας και μια κουλτούρα ταπεινότητας απέναντι στην απεραντοσύνη του χωροχρόνου θα μας απελευθερώσουν και θα μας δώσουν τη δυνατότητα να γευθούμε την ομορφιά του Κόσμου μέσα από μια μέθεξη του εαυτού μας με όλο αυτόν τον Κόσμο.

* Ο Νίκος Τσούλιας, πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδίας Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης (ΟΛΜΕ) και νυν Γραμματέας του Τομέα Παιδείας του ΠΑΣΟΚ – Κίνημα Αλλαγής

Πατήστε εδώ και δείτε τα 225 προηγούμενα άρθρα του Νίκου Τσούλια