Νότης Μαυρουδής*: Η διάρκεια του Ρεμπέτικου

«Την εγγραφή του Ρεμπέτικου στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας ενέκρινε η Διακυβερνητική Επιτροπή της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO, 2003).»
Αντιγράφω αυτούσια την τόσο ευχάριστη (και σημαδιακή) ανακοίνωση της 12ης ετήσιας συνεδρίασής της (Jeju Island, Κορέα, 4 με 9.12.2017), ύστερα από τον πλήρη φάκελο υποψηφιότητας που υπέβαλε το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Σε εμάς ανακοινώθηκε από τα ΜΜΕ, στις 8 του μηνός Δεκεμβρίου και χαρήκαμε για πολλούς και ποικίλους λόγους.
Πάντα το… έπος τού ρεμπέτικου, ως μουσικό είδος και η περίοδος κατά την οποία εξελίχθηκε, αποτελεί τιμή για τη χώρα και το λαό της. Ο λαός είναι εκείνος που δεν σταμάτησε να στέκεται με ευλάβεια και τη δέουσα αναγνώριση προς το μουσικό αυτό κεφάλαιο της μουσικής μας παράδοσης και κληρονομιάς.
Γνωρίζω πολύ καλά τις αλλοιώσεις και τις φθορές, τις οποίες έχει υποστεί το ρεμπέτικο με το πέρασμα του χρόνου και τις πολλαπλές χρήσεις (από δισκογραφικές επανεκτελέσεις, από ζωντανές παραστάσεις, από την αναπότρεπτη ελεύθερη χρήση). Το ρεμπέτικο συνεχίζει, μετά από έναν αιώνα ύπαρξης, να είναι επίμονα εδώ. Απτόητο, ξεχωριστό και ολόλαμπρο! Κρατάει τα ιστορικά και παραδοσιακά του στοιχεία και συνεχίζει να είναι πόλος έλξης κάθε νέας γενιάς, ανεξαρτήτως εποχών, ταξικών διαφορών και κοινωνικών μεταλλαγών. Ο χασάπικος και ο ζεϊμπέκικος, το τσιφτετέλι και ο καρσιλαμάς, οι δρόμοι, τα μακάμια, οι αμανέδες και τα ταξίμια, θα είναι τα κυρίαρχα στοιχεία τα οποία εξελίχθηκαν σε στερέωμα, βάση, θεμέλιο, για το χτίσιμο της μετέπειτα ελληνικής τραγουδοποιίας.
Έχει ειπωθεί επανειλημμένως πως το ρεμπέτικο προέρχεται από τη βυζαντινή υμνωδία. Οι συνθέτες του εντρυφήσανε στο είδος αυτό μέσα στις εκκλησίες και πολλοί απ’ αυτούς, ως ψάλτες, προσάρμοσαν το ύφος των μελωδιών τους σε ένα πλαίσιο κοντινό τής βυζαντινής παράδοσης. Τα συνδετικά στοιχεία του με το δημοτικό παραδοσιακό μας τραγούδι, σε πολλές των περιπτώσεων, είναι καταφανή και αναμφισβήτητα. Έτσι, με την προσαρμογή και του μικρασιάτικου στοιχείου τής. καθ’ ημάς Ανατολής, όπως την εννοούσαν οι γενιές τής παλαιότερης Ελλάδας, οι οποίες, παρόλο τον εξευρωπαϊσμό τής χώρας, δεν μπορούσαν και να απεμπολήσουν τους παραδοσιακούς δεσμούς τους με την Ανατολή, που είχαν άλλωστε ενισχυθεί με την παρουσία των προσφύγων από τη Μικρασία και τον Πόντο.
Το ρεμπέτικο έπαιξε έναν ρόλο που δεν τον είχε υπολογίσει κανείς. Ήταν ο άυλος συνδετικός κρίκος τού έθνους, ο οποίος εγκαταστάθηκε, όχι κατ’ εντολή, ούτε ενισχύθηκε ποτέ από τις εγχώριες εξουσίες, και τα υπουργεία τους… Έμεινε ριζωμένο στις ψυχές για ποικίλους λόγους:

Έλεγε πάντα την αλήθεια!
Κατέγραφε άμεσα το υπάρχον συναίσθημα του απλού λαϊκού ανθρώπου.
«Είπε», με λίγα λόγια και με λίγα εργαλεία, πολλά πράγματα της καθημερινότητάς του και της αίσθησης που επικρατούσε στην εποχή του. Έδωσε το παράδειγμα, του τι σημαίνει εκφραστική «λιτότητα» στην Τέχνη!
Αναδείχθηκε σε εκπρόσωπο της εθνικής μας μουσικής κουλτούρας.
«Φωτογράφησε» τη χρονική στιγμή τής εποχής του.
Δεν δίστασε να καταγράψει την τραγική κατάσταση των ναρκομανών, της φτώχιας, της απελπισίας από τον πόλεμο και από την αιχμαλωσία τής ψυχής.
Έχει γίνει συναισθηματικό και μουσικό σύμβολο των Ελλήνων της διασποράς.
Συνεχίζει να απασχολεί τους νεότερους και να τους συνδέει με το «παλαιό».
Ανέδειξε λαϊκές φωνές, συνθέτες και οργανοπαίκτες μεγάλου βεληνεκούς.
Ήταν η μεγάλη πηγή από την οποία ήπιαν νερό ο Θεοδωράκης, ο Χατζιδάκις, ο Ξαρχάκος και άλλοι στυλοβάτες τού μεταπολεμικού ελληνικού τραγουδιού.
Άνοιξε ορίζοντες στα μουσικά ρεύματα που απασχολούνται με το ελληνικό τραγούδι (ΕΤ).
Με ένα μεγάλο μέρος της παράλληλης πορείας τού ονομαζόμενου Αστικού τραγουδιού (ΑΤ) (βλέπε «Ελαφρό»), κράτησε το ηθικό του Έλληνα πολίτη στις δύσκολες εποχές.
Έπαιξε πάντα τον ρόλο ενός είδους λαϊκής Τέχνης, που έγινε σεβαστό από το σύνολο του λαού.

Προφανώς υπάρχουν και άλλα στοιχεία που θα μπορούσαν να προστεθούν σ’ αυτόν τον πρόχειρο κατάλογο.
Όσον αφορά την συνδρομή τού ΥΠΠΟ στην υπαρξιακή πορεία του ρεμπέτικου, αφού θυμίσω πως την πρόταση υποβολής και την καταλληλότητα της αίτησης προς την UNESCO υπέβαλε το ίδιο το ΥΠΠΟ και ορθώς έπραξε, να σημειώσω ότι με εντυπωσιάζει το γεγονός πως, μετά από έναν τουλάχιστον αιώνα ύπαρξης του ρεμπέτικου, η πολιτεία έχει αφήσει την έρευνα για τη μελέτη και τη διάσωση των παλαιών ηχογραφήσεων, στίχων, πρωταγωνιστών, μουσικών, κομπανιών και άλλου υλικού, κυρίως σε ιδιώτες, μελετητές, αρχειοθέτες, συλλέκτες κλπ. Μια τεράστια περιουσία, που ανήκει στον λαό, βρίσκεται στα χέρια ιδιωτών και αυτό έχει πολλές αναγνώσεις.
Ας μην με παρεξηγήσουν οι μελετητές, οι οποίοι, πολλοί από αυτούς, είναι και φίλοι μου. Διατηρώ όμως την άποψη πως, την διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, θα έπρεπε να την νοιάζεται, κατά το μεγαλύτερο μέρος της, το ίδιο το κράτος με τους πολιτιστικούς φορείς του.
Ασφαλώς σε μια άνυδρη οικονομική και πολιτική εποχή, κατά την οποία η άυλη τέχνη «εύκολα καίγεται» (όπως τα δάση), το δημόσιο δεν σκέφτεται πως όλοι αυτοί οι αξιόλογοι μελετητές, εν δυνάμει, θα μπορούσαν να είναι αμειβόμενοι, για τις προσπάθειές τους να ανακαλύπτουν, να αξιολογούν και να αρχειοθετούν αυτή την άυλη παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, όπως χαρακτηρίζεται πλέον αυτό το μουσικό υλικό, ώστε να συγκεντρώνεται σε μια δεξαμενή ήχου! Κι όχι σε πολλές και διαχωρισμένες πηγές. Κάτι δηλαδή σαν τους εξειδικευμένους αρχαιολόγος…
Συγκεκριμένα, θα συναντήσουμε το αρχείο τής Ελληνικής Ραδιοφωνίας, κάποια ερευνητικά Κέντρα και Ιδρύματα με ισχνή κρατική επιχορήγηση, αρκετούς ανεξάρτητους ερευνητές, μελετητές, αρχειοθέτες, ανθρώπους που έφαγαν ολόκληρες περιουσίες για την δημιουργία τού μουσικού τους αρχείου, αναζήτηση με την οποία ασχολήθηκαν επί πολλά χρόνια, συγκεντρώνοντας και διασώζοντας αυθεντικές ηχογραφήσεις στην προσπάθειά τους να. φωτογραφήσουν τον λαϊκό ήχο τής εποχής από το τέλος τού 19^ου αιώνα.
Δεν είναι εύκολη μια τέτοια μουσική στοχοπροσήλωση, η οποία επεκτείνεται αναγκαστικά και σε αυτό που λέμε αναζήτηση τής ιστορικότητας προσώπων και γεγονότων που χάνονται μέσα στην αχλή τού χρόνου. Οι παλαιές ηχογραφήσεις μεταφέρουν αυτούσιο τον ήχο, τον χρόνο (μαζί με τα σκρατς από τα αυλάκια τού δίσκου), του συνόλου μουσικής, λόγου (στίχου), οργανικών παιξιμάτων, τρόπου έκφρασης! Λεπτομέρειες, πολλές λεπτομέρειες, οι οποίες συνδέονται με ιστορίες, με συναισθήματα, με πρόσωπα.
Έχω μπει σε αρκετά σπίτια τέτοιων αφανών ηρώων, οι οποίοι με τιμούν με τη φιλία τους. Βλέπω το. πλημμυρισμένο από δίσκους σπίτι τους, έτοιμο να. καταρρεύσει από το υλικό που διατηρούν και προσέχουν ως κόρη οφθαλμού! Αυτό είναι «ιδιωτικό» υλικό και ο χρόνος των πνευματικών δικαιωμάτων, έχει οριστεί διεθνώς στα 70 χρόνια. Με λίγα λόγια, τα περισσότερα από τα ρεμπέτικα τραγούδια, βρίσκονται σήμερα σε περίοδο δοκιμασίας τής νομοθετικής οριοθέτησης. Είμαι περίεργος να παρακολουθήσω το πώς θα εξελιχθεί το πνευματικό δικαίωμα ενός μεγάλου μέρους των σκόρπιων ρεμπέτικων τραγουδιών, των οποίων ο συνθέτης τους, εάν δεν έχει κληρονόμο, θα χάσει το πνευματικό του δικαίωμα.
Η ενασχόλησή μου με το ρεμπέτικο, ανοίγει πολλούς θεματικούς ορίζοντες και δυσκολεύομαι να τους εξαντλήσω σε τούτο τον διαδικτυακό χώρο. Η αφορμή τής τιμητικής αναγνώρισης του ρεμπέτικου, ικανοποιεί όλους. Ιδιαίτερα εκείνους-ες που διατηρούν και μια κοντινή αισθητική μουσική άποψη. Σε όσους-ες αντιμετωπίζουν την εποχή του, όχι μόνο μουσικά, στιχουργικά, αλλά και ιστορικά, πολιτισμικά.
Το ρεμπέτικο είναι πακέτο. Σύνθεμα πολλών παράλληλων στοιχείων. Το σχετικό μπέρδεμα που υπάρχει με τις πάμπολλες επανεκτελέσεις (πολλές εκ των οποίων, α π α ρ ά δ ε κ τ ε ς), δεν θα σκιάσει την αξιοπρέπεια των παλαιών ηχογραφήσεων, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν με πρωτόγονα τεχνικά μέσα, εν καιρώ πολέμων, απαγορεύσεων, διώξεων, φτώχιας, μεταναστεύσεων, ανελευθεριών, σε εποχές ηθικών αγκυλώσεων και άλλων δεινών… Γι’ αυτό και σε… μεταφέρει χρονικά, όταν το ακούς. Διότι το ρεμπέτικο είναι η πιο αυθεντική. φωτογράφηση εποχής. Φωτογραφίζει. για την κάθε γενιά, ένα τοπίο εποχής που είναι χαραγμένο στο συλλογικό υποσυνείδητο όλων των ταξικών και κοινωνικών συλλογικοτήτων.
Συγχωρείστε μου τα όσα δεν είπα περί του θέματος.