Μερικές σκέψεις για την Παιδεία

Κώστας Καρτάλης
Αναπληρωτής Καθηγητής Παν/μιου Αθηνών
Πρόεδρος ΙΣΤΑΜΕ

Μύθοι, αυτονόητες αλήθειες, οραματικοί στόχοι, μικρά και μεγάλα επαγγελματικά και κομματικά συμφέροντα, προοδευτικές και νεοφιλελεύθερες απόψεις αναμειγνύονται σε μία δύσκολη, αν όχι παθογενή, συζήτηση για το μέλλον της παιδείας στον τόπο μας. Μερικές σκέψεις μπορεί να βοηθήσουν:

Σκέψη 1η. Δωδεκαετής υποχρεωτική εκπαίδευση

Είναι αντιφατικό στην Ελλάδα των πολλών Πανεπιστημίων αλλά και των επίσης πολλών προγραμμάτων μεταπτυχιακών σπουδών σε επίπεδο Μάστερ και Διδακτορικού, η υποχρέωση της Πολιτείας να εξαντλείται στην εννεαετή υποχρεωτική εκπαίδευση, δηλαδή μέχρι την ηλικία των 15 ετών. Αν η αναθεώρηση του Συντάγματος είναι όντως μία ευκαιρία για την αναβάθμιση της Παιδείας στη χώρα μας, τότε το νέο Σύνταγμα οφείλει να αναδιατάξει τις υποχρεώσεις του Κράτους υιοθετώντας την υποχρεωτική δωδεκαετή εκπαίδευση.

Σκέψη 2η. Αποσύνδεση της λυκειακής εκπαίδευσης από την εισαγωγή στα Πανεπιστήμια.

Διασφαλίζοντας την υποχρεωτική εκπαίδευση μέχρι τα 18 έτη, αλλά και αποσυνδέοντας τη λυκειακή εκπαίδευση από την εισαγωγή στα Πανεπιστήμια, η Πολιτεία έχει την ευκαιρία να αποκαταστήσει τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση μετατρέποντας σταδιακά - σε ορίζοντα πενταετίας - το σχολείο σε χώρο όσμωσης ιδεών, γνώσεων, αντιλήψεων, μεθόδων και πρακτικών.

Σκέψη 3η. Νέο σύστημα εισαγωγής στα Πανεπιστήμια.

Το τρέχον σύστημα δεν έχει μόνο εξαντληθεί αλλά και έχει αποκαλύψει τα μεγάλα προβλήματα που δημιούργησε με κυριότερο αυτό της δραματικής υποβάθμισης της δευτεροβάθμιας (κυρίως της λυκειακής) εκπαίδευσης. Ανατρέχοντας στις δομές των εκπαιδευτικών συστημάτων των κρατών μελών της Ε.Ε., εύκολα διαπιστώνεται ότι ενιαίο σύστημα εισαγωγής δεν υπάρχει. Στις περισσότερες χώρες ο βαθμός του απολυτηρίου Λυκείου καθορίζει και τις δυνατότητες εισαγωγής ενός νέου στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Στις σχολές ή στα τμήματα όπου η ζήτηση είναι μεγαλύτερη της προσφοράς γίνονται εξετάσεις με την ευθύνη - αλλά και με κριτήρια - των ιδίων των Πανεπιστημίων.

Σκέψη 4η. Αυτονομία των Πανεπιστημίων.

Σήμερα τα Πανεπιστήμια της χώρας είναι αιχμάλωτα της κεντρικής διοίκησης. Νόμοι αντί για εσωτερικούς κανονισμούς καθορίζουν τη λειτουργία τους. Ο αριθμός των εισαγόμενων φοιτητών ανά τμήμα καθορίζεται από τη οδό Μητροπόλεως, για την εξέλιξη ενός μέλους ΔΕΠ σε επόμενη βαθμίδα πρέπει να συμφωνήσει και ο Υπουργός ενώ για τη δημιουργία ενός νέου εργαστηρίου απαιτείται η έγκριση των διοικητικών παραγόντων του ΥΠΕΠΘ που το πιθανότερο είναι ότι γνωρίζουν λιγότερα από τους ειδικούς (μέλη ΔΕΠ και ερευνητές) των ΑΕΙ. Μία τέτοια κεντρική δομή είναι και ξεπερασμένη αλλά και ανασχετική ως προς την ανάπτυξη των Πανεπιστημίων. Μόνη λύση είναι η αυτόνομη λειτουργία των Πανεπιστημίων στο πλαίσιο ενός εθνικού συστήματος αξιών και αρχών που επείγει να διαμορφωθεί και να συμφωνηθεί.

Σκέψη 5η. Ενίσχυση της πανεπιστημιακής έρευνας

Στο ερώτημα αν η πανεπιστημιακή έρευνα χρηματοδοτείται επαρκώς στη χώρα μας σήμερα, η απάντηση είναι ότι μόλις το .% του ΑΕΠ δαπανάται συνολικά για την έρευνα στη Ελλάδα τη στιγμή που ο αντίστοιχος μέσος όρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι περίπου .%. Τα μέτρα αυτονόητα και ως εκ τούτου επαναστατικά: αύξηση της χρηματοδότησης για τη βασική και την εφαρμοσμένη έρευνα υπό την προϋπόθεση όμως ότι θα αποσαφηνισθούν προηγούμενα οι ερευνητικές προτεραιότητες και ανάγκες για την επόμενη δεκαετία και μάλιστα με χωροταξική αντιστοίχιση. Σε αντίθετη περίπτωση, όσοι νέοι πόροι και αν επενδυθούν στην έρευνα ουσιαστικά τροφοδοτούν ένα πηγάδι που δεν έχει πάτο.

Σκέψη 6η. Αξιολόγηση σε όλα τα επίπεδα

Ενα σύστημα αξιολόγησης που θα στοχεύει στη θεραπεία των προβλημάτων και των αδυναμιών του εκπαιδευτικού συστήματος είναι κάτι παραπάνω από αναγκαίο. Αυτό που δεν είναι αναγκαίο είναι ένα σύστημα αξιολόγησης που θα βασίζεται σε ποσοτικά και μόνο κριτήρια και θα καταλήγει σε τιμωρητικά μέτρα ως προς τη λειτουργία μίας εκπαιδευτικής μονάδας. Η διαφορά μεταξύ των δύο συστημάτων είναι τεράστια. Ένα σχολείο ή ένα ΑΕΙ αφορά ανθρώπους, γνώσεις και εμπειρίες. Δεν αφορά τζίρους ή πωλήσεις προϊόντων από το μέγεθος των οποίων κρίνεται η επιτυχία μίας εμπορικής επιχείρησης. Κάθε εκπαιδευτικός αντιλαμβάνεται - αλλά και επιζητεί - τα πλεονεκτήματα του πρώτου συστήματος. Ορθά από την άλλη, το σύνολο της εκπαιδευτικής κοινότητας - ανεξάρτητα βαθμίδας - αντιδρά στο δεύτερο.

Σκέψη 7η. Ενθάρρυνση της κινητικότητας των φοιτητών

Στις συζητήσεις με τους φοιτητές σε ότι αφορά στην κινητικότητα, η πρώτη αντίδραση είναι καταγγελτική μιά και η κινητικότητα συνδέεται με την εντατικοποίηση. Στην ερώτηση όμως γιατί δεν θα προτιμούσε ένας νέος του σήμερα, να ξεκινήσει τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο λ.χ. της Αθήνας, να τις συνεχίσει για δύο εξάμηνα στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης, να δοκιμάσει ένα ή κάποια ακόμα εξάμηνα στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης και τελικά να επιστρέψει στην Αθήνα για να πάρει το πτυχίο, τα μάτια ανοίγουν διάπλατα. Ενεργοποιούνται τα αντανακλαστικά μιάς γενιάς που είναι κοσμοπολίτικη, που θεωρεί αυτονόητο το γεγονός ότι δεν υπάρχουν σύνορα στην Ευρώπη και που συναντά την πολυπολιτισμικότητα στην καθημερινότητα της. Και που τελικά συνειδητοποιεί ότι πίσω από τα βαρύγδουπα συνθήματα περί εντατικοποίησης κρύβονται μύθοι και συμφέροντα.

Σκέψη 8η. Δια βίου εκπαίδευση - ρόλος και ευθύνη και στα Πανεπιστήμια.

Στις ίδιες συζητήσεις με τους φοιτητές, το επιχείρημα τους συνοψίζεται «Οχι στην παροχή δια βίου εκπαίδευσης από τα Πανεπιστήμια». Γρήγορα όμως εκτιμούν την αξία του αντεπιχειρήματος, ότι ένα δηλαδή Πανεπιστήμιο έχει την ευθύνη να προσφέρει στους Ελληνες των 30, 40, 50 ή και 60 ετών αρτιότερη και ποιοτικότερη επανακατάρτιση από τα «Πανεπιστήμια» της Πλατείας Κάνιγγος (χωρίς μάλιστα να χρειαστεί να παρεκκλίνει από τον πρωτεύοντα ρόλο του ως προς τους φοιτητές),

Σκέψη 9η. Μη κερδοσκοπικά - μη κρατικά πανεπιστήμια (ΜΚ²)

Στο θέμα αυτό η συζήτηση (και με τους φοιτητές) φθάνει στα όρια της. «Θα σταματήσει η απώλεια εισοδημάτων στο εξωτερικό από τους 60,000 που σπουδάζουν εκτός» υποστηρίζουν οι υπέρμαχοι των ΜΚ² παραβλέποντας ότι η πιό αισιόδοξη πρόβλεψη ως προς τον αριθμό των φοιτητών που τα νέα ΜΚ² μπορούν να απορροφήσουν δεν ξεπερνά τους 5000. «Καταστρέφεται η δημόσια παιδεία» αντιτείνουν οι πολέμιοι λες και ένα ιδιωτικό άλσος είναι αυτό που ευθύνεται για την έλλειψη πρασίνου στην Αθήνα.

Η αλήθεια είναι ότι η δημόσια παιδεία έχει πρώτη προτεραιότητα και ότι η Πολιτεία έχει την ευθύνη να διασφαλίσει και το τελευταίο απαιτούμενο ευρώ για την αναβάθμιση της. Αλήθεια είναι ότι σε ένα σύστημα δημόσιας παιδείας που πάσχει, η ίδρυση ΜΚ² είναι ζήτημα χαμηλής προτεραιότητας. Αλήθεια είναι όμως ότι και σε καμία χώρα της Ευρωπαϊκής Ενωσης δεν απαγορεύονται πανεπιστήμια που δεν αμιγώς δημόσια. Αλήθεια είναι τέλος ότι αν καθοριστούν και διασφαλιστούν οι αναγκαίες αρχές και αξίες που θα διέπουν απαρέγγκλιτα ένα εθνικό σύστημα παιδείας, π.χ. τρόπος εισαγωγής των φοιτητών, ποιότητα εκπαίδευσης, διαφάνεια, τρόπος επιλογής των διδασκόντων, κριτήρια επιχορήγησης για έρευνα, επαγγελματικά δικαιώματα αποφοίτων, κ.α., το δημόσιο σύστημα παιδείας δεν κινδυνεύει από τα ΜΚ². Αντίθετα κινδυνεύουν κολλέγια και κέντρα ελευθέρων σπουδών που θα αδυνατούν να ανταποκριθούν στα αυστηρά κριτήρια μιάς ποιοτικής παιδείας.

Σκέψη 10η. Αποσαφήνιση και τακτοποίηση των επαγγελματικών δικαιω μάτων.

Τα επαγγελματικά δικαιώματα των πτυχιούχων ΑΕΙ και ΤΕΙ συχνά καθορίζονται από τις αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας (στο οποίο προσφεύγουν είτε οι σύλλογοι των πτυχιούχων ή επαγγελματικοί φορείς όταν κινδυνεύουν δικαιώματα τους). Πρώτη προτεραιότητα για τα Υπουργεία Παιδείας και Εργασίας θα πρέπει να είναι μία ειδική πρωτοβουλία που θα αποσαφηνίζει δικαιώματα και θα αποκαθιστά σπουδές που σήμερα είναι χωρίς αντίκρυσμα. Ακόμα και αν αυτή η πρωτοβουλία έχει πολιτικό κόστος.

Σκέψη 11η. Δωρεάν παιδεία.

Η δωρεάν παιδεία, μία από τις κατακτήσεις της μεταπολεμικής Ελλάδος, βοήθησε στην ανατροπή του ταξικού χαρακτήρα της εκπαίδευσης. Σήμερα όμως η παιδεία έχει πάψει να είναι δωρεάν καθώς οι οικογένειες επιβαρύνονται σημαντικά για τη φροντιστηριακή υποστήριξη της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Η αποσύνδεση της λυκειακής εκπαίδευσης από την εισαγωγή στα Πανεπιστήμια σε συνδυασμό με την αναβάθμιση της παρεχόμενης εκπαίδευσης στο Γυμνάσιο/Λύκειο και με προγράμματα ενισχυτικής διδασκαλίας στο ίδιο το σχολικό χώρο, ενδεχόμενα να αποκαταστήσουν σε βάθος χρόνου τη δωρεάν παιδεία. Αρκεί όσα μέτρα αποφασισθούν να εφαρμοσθούν με υπομονή και με συνέχεια από τη διοίκηση.

Σκέψη 12η. Παιδεία για τους μη προνομιούχους

Φαινόμενα αποκλεισμού συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων - κυρίως από τη λυκειακή και την τριτοβάθμια εκπαίδευση - καταγράφονται με ολοένα και εντεινόμενο ρυθμό και μάλιστα με γεωγραφική επικέντρωση. Είναι υποχρέωση της Πολιτείας να σχεδιάσει ένα ειδικό πρόγραμμα για να αντιμετωπίσει το συγκεκριμένο ζήτημα, ενισχύοντας σχολεία που υστερούν, προσελκύοντας φοιτητές από οικογένειες χωρίς υψηλό μορφωτικό επίπεδο, συγκροτώντας ένα πλαίσιο υποτροφιών για τους φοιτητές που δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις δαπάνες των σπουδών τους αλλά και προσφέροντας εργασία - εντός και των Πανεπιστημίων - για τους φοιτητές που έχουν ανάγκη. Αν και η ποσόστωση είναι συχνά ένα ακραίο μέτρο, ίσως θα άξιζε να εξετασθεί η θέσπιση ποσοστώσεων για την εισαγωγή στα Πανεπιστήμια, μαθητών από περιοχές της χώρας στις οποίες καταγράφονται συστηματικά χαμηλότερα ποσοστά εισαγωγής.

Σκέψη 13η. Πολλαπλά συγγράμματα

Η «μάχη» των συγγραμμάτων είναι ακατανόητη. Κοινός τόπος είναι ότι απαιτούνται παραπάνω από ένα συγγράμματα για την πληρέστερη εκπαίδευση των φοιτητών. Κοινός τόπος είναι επίσης ότι σε ορισμένες ειδικότητες, είτε ένα σύγγραμμα έχεις ή δέκα, η γνώση παραμένει η ίδια. Για παράδειγμα, οι νόμοι της Ηλεκτροδυναμικής δεν θα αλλάξουν από το ένα σύγγραμμα στο άλλο. Σε κάθε περίπτωση - ιδιαίτερα μάλιστα αν υποστηρίζουμε την αυτονομία των Πανεπιστημίων - ας αποφασίζουν τα ίδια τα Πανεπιστήμια ως προς το τι και πόσα συγγράμματα θα διανέμονται στους φοιτητές τους. Αν δεν τα εμπιστευόμαστε ακόμα και για αυτό, παρέλκει και κάθε συζήτηση για την αυτονομία τους.

Σκέψη 14η. Διασύνδεση των Γυμνασίων - Λυκείων με τα Πανεπιστήμια.

Με λίγες εξαιρέσεις, το μόνο σημείο τομής ενός Πανεπιστημίου με ένα Γυμνάσιο/Λύκειο σήμερα, είναι ότι κάποια στιγμή μαθητές του 2ου θα φοιτήσουν στο 1 ο. Ανοίγοντας το Πανεπιστήμιο στα Γυμνάσια και Λύκεια, αλλά και το αντίστροφο, δύο «κόσμοι» που υποστηρίζουν το ίδιο αγαθό συναντώνται και αλληλοενισχύονται. Η δευτεροβάθμια κερδίζει από την επιμόρφωση των καθηγητών της για τις νέες εξελίξεις στις επιστήμες αλλά και από τη γνωριμία των μαθητών της με τα Πανεπιστήμια και τις ειδικότητες που αυτά προσφέρουν. Η τριτοβάθμια κερδίζει από την καλύτερη γνωριμία της δομής και της λειτουργίας του σχολικού συστήματος, γνωριμία που βοηθά στην καλύτερη διάρθρωση των προγραμμάτων σπουδών για τους πρωτοετείς φοιτητές.

Σκέψη 15η. Ο βαθμός του 10 και ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ της Παιδείας.

Η βίαιη εισαγωγή του μέτρου του 10 αποκάλυψε ότι οι διοικούντες αντιλαμβάνονται την παιδεία ως ένα σύστημα που λειτουργεί με τελεσίγραφα. Περιθώρια υπήρχαν, για παράδειγμα με τη σταδιακή εισαγωγή του μέτρου σε ορίζοντα πενταετίας ώστε το ίδιο το σύστημα να απορροφήσει - αντί να απαξιώσει - τις θετικές πρόνοιες του μέτρου, όποιες και αν αυτές τελικά είναι.

Το μέτρο αποκάλυψε όμως και τις αδυναμίες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος ως προς την υπερβολική διασπορά σχολών και τμημάτων ΑΕΙ και ΤΕΙ αλλά ως προς την επιμονή σε ειδικότητες χωρίς παρόν και μέλλον. «Χωροταξία δια της Παιδείας αντί Παιδεία δια της χωροταξίας» θα μπορούσε να ειπωθεί σχηματικά. Αυτή η αποκάλυψη οφείλει να είναι η αφορμή (οι αιτίες υπήρχαν) για τη σταδιακή αναδιάρθρωση των ειδικοτήτων που προσφέρονται στα ελληνικά ΑΕΙ και ΤΕΙ πρακτικά για ένα τολμηρό ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ως προς τις ειδικότητες που προσφέρονται στο χώρο της δευτεροβάθμιας αλλά και της τριτοβάθμιας παιδείας.

Σκέψη 16η. Ανοικτό σχολείο στην κοινωνία

Προϋπόθεση για το άνοιγμα του σχολείου στην κοινωνία και την καλλιέργεια κουλτούρας μάθησης στις τοπικές κοινωνίες είναι η αξιοποίηση όλων αυτών που σήμερα ασχολούνται με την παιδεία, ο καθένας όμως από το δικό του επίπεδο. Ενα συντονιστικό συμβούλιο που θα αποτελείται από μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου, εκπαιδευτικούς από όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, εκλεγμένους με καθολική ψηφοφορία εκπροσώπους των γονέων, εκλεγμένους εκπροσώπους των παραγωγικών και κοινωνικών φορέων και εκπροσώπων του ΥΠΕΠΘ, θα μπορούσε να λειτουργήσει καταλυτικά ως προς το άνοιγμα του σχολείου στην κοινωνία. Το Συμβούλιο αυτό θα αποφασίζει για τη χρηματοδότηση των σχολικών υποδομών, την υλοποίηση στοχευμένων προγραμμάτων συνεχιζόμενης εκπαίδευσης για ενήλικες στο χώρο του σχολείου αλλά και την αξιοποίηση των βιβλιοθηκών, των εργαστηρίων Η/Υ, των σχολικών μονάδων στο σύνολο τους προς όφελος της τοπικής κοινωνίας.

Σκέψη 17η. Τοπικές κοινωνίες και Πανεπιστήμια - μία αμφίδρομη σχέση

Η σχέση των τοπικών κοινωνιών με τα ΑΕΙ/ΤΕΙ εξαντλείται, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στην ανταλλακτική - σε οικονομικό επίπεδο - αξία των φοιτητών. Η τοπική αυτοδιοίκηση οφείλει να δρομολογήσει δράσεις για να ενισχύσει τη σύνδεση των Πανεπιστημίων με την τοπική κοινωνία. Με τη θεσμοθέτηση υποτροφιών για τους φοιτητές που έχουν ανάγκη μέσω π.χ. ποσοστού επί των εσόδων που οι ίδιοι οι φοιτητές φέρνουν στην πόλη. Με τη δημιουργία μερίσματος έρευνας για το τοπικό πανεπιστήμιο ώστε να υπάρχει δυνατότητα προσέλκυσης ερευνητών υψηλού επιπέδου. Με τη χρηματοδότηση - σε συστηματική βάση και με βάση μετρήσιμα αποτελέσματα - της φιλοξενίας συνεδρίων που θα οργανώνονται από τα τοπικά πανεπιστήμια. Με τη φροντίδα για την πρώτη εγκατάσταση των φοιτητών στην πόλη αλλά με τη μέριμνα για την αντιμετώπιση της κερδοσκοπίας στα ενοικιαζόμενα διαμερίσματα, λ.χ. δημιουργώντας ένα πιστοποιημένο σύστημα ενοικιαζόμενων διαμερισμάτων για τους φοιτητές με ανάλογη τιμολόγηση ως προς το ενοίκιο.

Aντί επιλόγου:

Είναι σίγουρο ότι ορισμένα μέτρα του Υπουργείου Παιδείας είναι ορθά, δεν λύνουν όμως τα μείζονα προβλήματα της Παιδείας αλλά και ούτε την προετοιμάζουν για τις προκλήσεις του αύριο. Και μαζί δεν προετοιμάζουν 60,000 νέους και νέες κάθε έτος.

Σίγουρο είναι τέλος ότι η πολιτική για την παιδεία στην Ελλάδα του σήμερα θυμίζει την αλληγορική παιδική ιστορία «Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων». Η Αλίκη συναντά σε μία διασταύρωση το λαγό. «Ποιό δρόμο να διαλέξω» τον ρωτά. «Που θέλεις να πας» ρωτά ο λαγός. «Δεν ξέρω» απαντά με τη σειρά της η Αλίκη. «Ε, τότε πάρε όποιο δρόμο θέλεις» καταλήγει ο λαγός.