Ορχάν Παμούκ: Το ευρωπαϊκό όνειρο που ξεθωριάζει

Τρίτη 11 Ιανουαρίου 2011

Πηγή: New York Review of Books
(http://www.nybooks.com/blogs/nyrblog/2010/dec/25/fading-dream-europe)

Στο σχολικά βιβλία που διάβασα ως παιδί στη δεκαετία του 1950 και του 1960, η Ευρώπη ήταν μια ρόδινη γη του μύθου. Ενώ σφυρηλατούσε τη νέα δημοκρατία του από τα ερείπια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία είχε συνθλιβεί και κατακερματιστεί στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ πολέμησε εναντίον του ελληνικού στρατού, αλλά με την υποστήριξη του δικού του στρατού εισήγαγε αργότερα μια πληθώρα κοινωνικών και πολιτιστικών μεταρρυθμίσεων εκσυγχρονισμού που δεν ήταν αντι- αλλά φιλοδυτικοί. Προκειμένου να νομιμοποιηθούν αυτές τις μεταρρυθμίσεις, οι οποίες βοήθησαν στην ενίσχυση νέων ελίτ του νέου τουρκικού κράτους (και ήταν θέμα συνεχούς συζήτησης στην Τουρκία τα επόμενα ογδόντα χρόνια), όλοι κληθήκαμε να αγκαλιάσουμε (ακόμη και να μιμηθούμε) αυτό το ροζ, δυτικιστικό, ευρωπαϊκό όνειρο.

Τα σχολικά βιβλία των παιδικών μου χρόνων ήταν κείμενα που αποσκοπούσαν να μας διδάξουν το λόγο που μια γραμμή επρόκειτο να χαραχτεί μεταξύ του κράτους και της θρησκείας, γιατί ήταν αναγκαίο να κλείσουν οι κατοικίες των δερβίσιδων ή γιατί έπρεπε να εγκαταλείψουμε το αραβικό αλφάβητο για το λατινικό. Αλλά ήταν επίσης ξεχειλισμένα από ερωτήσεις που στόχευαν να ξεκλειδώσουν το μυστικό της μεγάλης δύναμης και της επιτυχίας της Ευρώπης. "Περιγράψτε τους στόχους και τα αποτελέσματα της Αναγέννησης”, ρωτούσε στις εξετάσεις του ο δάσκαλος ιστορίας . "Αν τελικά μαθευόταν ότι είχαμε τόσο πετρέλαιο όσο οι Άραβες, θα είμαστε τότε όσο πλούσιοι και σύγχρονοι, όσο οι Ευρωπαίοι;" έλεγαν οι πιο αφελείς συμμαθητές μου στο λύκειο. Στην πρώτη μου χρονιά στο πανεπιστήμιο, κάθε φορά που οι συμφοιτητές μου έρχονταν αντιμέτωποι με τέτοια ερωτήματα στην τάξη, αναλώνονταν στο γιατί “ποτέ δεν είχαμε τη φώτιση."[...]

Αλλά αυτό το ρόδινο όνειρο της Ευρώπης, που άλλοτε ήταν τόσο ισχυρή ώστε ακόμη και οι πιο αντι-Δυτικοί στοχαστές και πολιτικοί μας κρυφά πίστευαν σε αυτό, έχει πλέον ξεθωριάσει. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι η Τουρκία δεν είναι πλέον τόσο φτωχή όσο ήταν κάποτε. Ή στο ότι δεν είναι πλέον μια αγροτική κοινωνία που κυβερνιέται από το στρατό της, αλλά ένα δυναμικό έθνος με δική του ισχυρή κοινωνία πολιτών. Εξάλλου, τα τελευταία χρόνια, έχει υπάρξει, φυσικά, επιβράδυνση των συνομιλιών μεταξύ της Τουρκίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, χωρίς λύση στον ορίζοντα. Ούτε στην Ευρώπη ούτε στην Τουρκία υπάρχει μια ρεαλιστική ελπίδα ότι η Τουρκία θα ενταχθεί στην ΕΕ στο εγγύς μέλλον... Αλλά το να παραδεχτεί κανείς ότι έχει χάσει αυτή την ελπίδα θα είναι τόσο απογοητευτικό όσο να βλέπει τις σχέσεις με την Ευρώπη να καταρρέουν εντελώς. Έτσι, κανείς δεν τολμά ακόμη και να προφέρει τις λέξεις.

Το γεγονός ότι η Τουρκία και άλλες μη Δυτικές χώρες έχουν απογοητευτεί απ' την Ευρώπη είναι κάτι που γνωρίζω από τα ταξίδια και τις συζητήσεις μου. Μια σημαντική αιτία της δυσλειτουργίας στις σχέσεις μεταξύ της Τουρκίας και της ΕΕ ήταν κυρίως η συμμαχία ενός τμήματος του τουρκικού στρατού με τα κορυφαία μέσα ενημέρωσης και τα εθνικιστικά πολιτικά κόμματα, που συνεργάζονταν σε μια επιτυχή εκστρατεία για να σαμποτάρουν τις διαπραγματεύσεις για την είσοδο στην ΕΕ. Η ίδια συμμαχία ήταν υπεύθυνη για τις ποινικές διώξεις που ξεκίνησαν εναντίον μου και πολλών συγγραφέων, τους πυροβολισμούς άλλων, και τη δολοφονία ιεραποστόλων και των χριστιανών κληρικών. Υπάρχουν επίσης, οι συναισθηματικές αντιδράσεις, των οποίων η σημασία μπορεί καλύτερα να εξηγηθεί από το παράδειγμα των σχέσεων με τη Γαλλία. Κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα, οι διαδοχικές γενιές της τουρκικής ελίτ ακολουθούσαν πιστά τη Γαλλία ως μοντέλο τους, αντλώντας από την κατανόηση της για το κοσμικό κράτος και ακολουθώντας το παράδειγμά της στην εκπαίδευση, τη λογοτεχνία και την τέχνη. Έτσι, το γεγονός ότι η Γαλλία αναδεικνύεται κατά τα τελευταία πέντε χρόνια, ως η πιο κατηγορηματικά αντίθετη χώρα στην ιδέα της Τουρκίας στην Ευρώπη είναι σπαραξικάρδια και προσγειώνει στην πραγματικότητα. Ωστόσο, η συμμετοχή της Ευρώπης στον πόλεμο στο Ιράκ είναι αυτή που προκάλεσε τη μεγαλύτερη απογοήτευση στις μη δυτικές χώρες και πραγματικό θυμό στην Τουρκία. Ο κόσμος παρακολούθησε την Ευρώπη να εξαπατάται από τον Μπους για να συμμετάσχει σε αυτόν τον παράνομο και σκληρό πόλεμο, αν και παρουσίαζε τεράστια προθυμία να εξαπατηθεί.[...]

Καθώς η οικονομική κρίση βαθαίνει και εξαπλώνεται, η Ευρώπη ενδέχεται να είναι σε θέση, στρεφόμενη στον εαυτό της, να αναβάλει τον αγώνα της να διαφυλάξει την κουλτούρα του «αστικού», με την έννοια του Φλωμπέρ -αλλά αυτό δεν θα λύσει το πρόβλημα. Όταν κοιτάζω την Κωνσταντινούπολη, η οποία γίνεται λίγο πιο πολύπλοκη και κοσμοπολίτικη με κάθε χρόνο που περνάει και τώρα προσελκύει μετανάστες από όλη την Ασία και την Αφρική, δεν έχω κανένα πρόβλημα να καταλήξω στο συμπέρασμα ότι οι φτωχοί, οι άνεργοι και ανυπεράσπιστοι της Ασίας και της Αφρικής, οι οποίοι ψάχνουν νέες θέσεις για να ζήσουν και να εργαστούν, δεν μπορούν να μείνουν εκτός Ευρώπης επ 'αόριστον. Τα ψηλότερα τείχη, οι αυστηρότεροι περιορισμοί στις βίζες, καθώς και τα πλοία που περιπολούν τα σύνορα με αυξανόμενους ρυθμούς, αναβάλουν απλώς την ημέρα της αναμέτρησης. Το χειρότερο από όλα είναι ότι η αντι-μεταναστευτική πολιτική, τα αντι-μεταναστευτικά μέτρα και οι προκαταλήψεις ήδη καταστρέφουν τις βασικές αξίες που κατέστησαν την Ευρώπη αυτό που ήταν.

Στα τουρκικά σχολικά βιβλία των παιδικών μου χρόνων δεν υπήρχε καμία συζήτηση για τη δημοκρατία ή τα δικαιώματα των γυναικών, αλλά στα πακέτα των Gauloises που κάπνιζαν οι Γάλλοι διανοούμενοι και καλλιτέχνες (ή έτσι νομίζαμε), τυπώθηκαν οι λέξεις "Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα" και αυτά κυκλοφορούσαν πολύ. "Η αδελφότητα" ήρθε να αντιπροσωπεύσει το πνεύμα της αλληλεγγύης και της αντίστασης που προωθούνταν από κινήματα της αριστεράς. Όμως, δεν καλείται «αδελφότητα» η αναισθησία προς τα βάσανα των μεταναστών και των μειονοτήτων, καθώς και η διαπόμπευση των Ασιατών, Αφρικανών και μουσουλμάνων που έχουν μια δύσκολη ζωή στην περιφέρεια της Ευρώπης και τους απονέμεται αποκλειστική ευθύνη για τα δεινά της.

Μπορεί κανείς να καταλάβει πώς πολλοί Ευρωπαίοι μπορεί να υποστούν άγχος, ακόμη και πανικό καθώς αναζητούν τρόπους να διατηρήσουν τη μεγάλη ευρωπαϊκή πολιτιστική παράδοση, να επωφεληθούν από τα πλούτη του μη δυτικού κόσμου και να διατηρήσουν τα πλεονεκτήματα που αποκτήθηκαν με την πάροδο τόσων αιώνων ταξικής σύγκρουσης, αποικιοκρατίας, και αλληλοεξοντωτικών πολέμων. Όμως, αν η Ευρώπη επιθυμεί να προστατεύσει τον εαυτό της, άραγε θα ήταν καλύτερα γι 'αυτήν να γυρίσει στα “του οίκου της” ή θα πρέπει να θυμηθεί τις θεμελιώδεις αξίες της, που κάποτε αποτελούσαν το κέντρο βάρους για τους διανοούμενους όλου του πλανήτη;