Βασίλης Φουρτούνης, δάσκαλος

Παρασκευή 18 Απριλίου 2014

Μετά τα τελευταία γεγονότα της Ουκρανίας όλοι μας, λίγο πολύ, αναφερόμαστε στην χερσόνησο της Κριμαίας. Όλοι μας αναφερόμαστε στην ελληνική μειονότητα που υπάρχει εκεί και στις αντίστοιχες πόλεις: Οδησσό, Μαριούπολη, Χάρκοβο, Συμφερούπολη κ.λ.π. Πόσοι άραγε γνωρίζουν ότι η Κριμαία είναι η αρχαία Ταυρίς, που είναι συνδεδεμένη με αρχαία Ελλάδα και την τραγωδία του Ευριπίδη «Ιφιγένεια εν Ταύροις»;

Η Κριμαία Σήμερα

Η Κριμαία είναι αυτόνομη περιοχή της νοτιοανατολικής Ουκρανίας, με υπερδισχιλιετή ιστορία και πληθώρα εποικισμών. Πρόκειται για χερσόνησο που συνδέεται με την ηπειρωτική Ουκρανία με τον ισθμό του Περεκόπ και χωρίζεται από τη Ρωσία από την Αζοφική Θάλασσα, τη Μαιώτιδα Λίμνη των αρχαίων Ελλήνων. Το σημερινό της όνομα Κριμαία έχει μογγολική προέλευση, ενώ οι αρχαίοι Έλληνες την ονόμαζαν Ταυρίδα ή Ταυρική Χερσόνησο, από τους Ταύρους, ένα βαρβαρικό φύλο που κατοικούσε στην περιοχή.

Η Κριμαία, με πρωτεύουσα τη Συμφερούπολη, έχει έκταση 26.100 τετραγωνικά χιλιόμετρα (λίγο μεγαλύτερη από τη Στερεά Ελλάδα) και πληθυσμό λίγο πάνω από τα 2 εκατομμύρια κατοίκους, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2001. Από αυτούς, το 58,32% είναι Ρώσοι, το 24,32% Ουκρανοί και το 12.5% Τάταροι (μουσουλμάνοι τουρκο-μογγολικής καταγωγής), ενώ οι ελληνικής καταγωγής κάτοικοι της περιοχής ανέρχονται σε 2.597, ήτοι το 1,3% του πληθυσμού της Κριμαίας. Το κλίμα της περιοχής είναι εύκρατο και ευνοεί τη γεωργία και τον τουρισμό, που αποτελούν τις δύο πλουτοπαραγωγικές πηγές της Κριμαίας.

Η ιστορία της Κριμαίας

Κάποτε, πολλές χιλιάδες χρόνια προ Χριστού, η Κριμαία δεν ήταν χερσόνησος. Η Αζοφική θάλασσα, η πιο ρηχή στον κόσμο, αποτελούσε τμήμα της ξηράς. Πάνω από επτά χιλιάδες χρόνια πριν, το νερό από τη Μεσόγειο θάλασσα πέρασε μέσα από ένα ρήγμα προς τα βόρεια, σχηματίστηκαν τα Στενά του Βοσπόρου και πλημμύρισαν τεράστιες εκτάσεις, με αποτέλεσμα η Κριμαία να αποκτήσει τη σύγχρονή της μορφή.

Από τις πρώτες (τον 12 αι. π.Χ.) νομαδικές φυλές που εγκαταστάθηκαν στη χερσόνησο, ήταν οι Κιμμέριοι, οι οποίοι ύστερα από πέντε αιώνες εκτοπίστηκαν από τους Σκύθες. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι Σκύθες ήρθαν από την Ανατολή. Οι περισσότεροι σύγχρονοι επιστήμονες τοποθετούν τη σκυθική γλώσσα στην υποομάδα της ανατολικής ιρανικής μεταξύ των γλωσσών του Ιράν, μαζί με την κουρδική, την περσική και την πάστο (αφγανική). Με διοικητικό κέντρο στην περιοχή του ουκρανικού Ζαπορόζιε και στο βόρειο τμήμα της χερσονήσου της Κριμαίας, το Βασίλειο των Σκύθων υφίστατο ως τον 3ο αιώνα π.Χ. Εκτός από τους Σκύθες, στο νότιο άκρο της χερσονήσου ζούσαν επίσης οι Ταύροι και βάσει του ονόματος του λαού αυτού η Κριμαία ως τον 15ο αιώνα ονομαζόταν Ταυρίδα.

Η ακτή της Ταυρίδας είχε αναπτύξει έντονα το εμπόριο με την αρχαία Ελλάδα. Οι Έλληνες μετέδωσαν στην Κριμαία τη ναυπηγική, την καλλιέργεια των ελαιόδεντρων, την αμπελουργία και νέες αρχές στα κατασκευαστικά έργα. Σταδιακά οι Έλληνες άρχισαν να δημιουργούν εδώ εμπορικές αποικίες, όπως τον Βόσπορο (το σημερινό Κερτς), τη Θεοδοσία (Φεοντόσια), τη Χερσώνα (που αργότερα έγινε η βάση για την ίδρυση της σύγχρονης Σεβαστούπολης). Τη δυτική Κριμαία κατελάμβανε η δημοκρατική διοίκηση της Χερσώνας της Ταυρίας, ενώ την ανατολική το απολυταρχικό κράτος του Βοσπόρου. Την ακρόπολη της πρωτεύουσας της Ταυρικής Χερσονήσου, το Παντικάπαιο, καθώς και τους τύμβους των βασιλιάδων, μπορεί κανείς να τα δει ακόμη και σήμερα, αν πάει στο όρος του Μιθριδάτη.

Αρχαίες και βυζαντινές διαδρομές

 Σήμερα, για μια γνωριμία με την αρχαία κληρονομιά είναι καλύτερο να επισκεφθεί κάποιος την πόλη της Σεβαστούπολης. Η αρχαία προστατευόμενη πόλη «Ταυρική Χερσόνησος» έχει συμπεριληφθεί στον κατάλογο των 100 κορυφαίων μνημείων παγκόσμιου πολιτισμού. Εδώ μπορεί κανείς να περπατήσει στους αρχαίους δρόμους, να δει την παλαιά καμπάνα που ειδοποιούσε τους κατοίκους σε περιπτώσεις κινδύνου, τις λευκές κολώνες των μεσαιωνικών ναών, αλλά και να περιδιαβεί στα ερείπια του αρχαίου θεάτρου.

Στο μέρος όπου σήμερα βρίσκεται η σύγχρονη Ευπατορία, κάποτε υπήρχε η αρχαιοελληνική πόλη Κερκινίτιδα που υφίστατο από τον 5ο ως τον 2ο αιώνα π.Χ. Τις ανασκαφές της αρχαίας πόλης μπορείτε να δείτε στο ακρωτήρι Καραντίνι. Στη χερσόνησο του Κερτς διασώθηκαν τα ερείπια μιας ακόμη αρχαιοελληνικής αποικίας, του Παντικάπαιου (στην περιοχή του σύγχρονου Κερτς). Ως τις μέρες μας έχει διασωθεί και η αποικία Θεοδοσία (στην ακτή του κόλπου Φεοντόσια), η μοναδική πόλη της Κριμαίας που διατήρησε το αρχαίο όνομά της.

Από τα μνημεία της φύσης, τα οποία διαπνέονται από το πνεύμα της αρχαιότητας, κυριότερος είναι ο βράχος της Ιφιγένειας στη νότια ακτή της Κριμαίας (κοντά στην κωμόπολη Μπερεγκοβόγε). Πρόκειται για θραύσματα του αρχαίου ηφαιστείου, αναφορές για το οποίο υπάρχουν στους αρχαιοελληνικούς μύθους και στην Ιλιάδα του Ομήρου.

Αρχαία Ρώμη

Τον 1^ο αιώνα, οι Ρωμαίοι προκειμένου να εδραιώσουν την παρουσία τους στην Κριμαία κατασκεύασαν το φρούριο Χάραξ. Την ίδια εποχή που στη χερσόνησο άρχισε να εξαπλώνεται ο χριστιανισμός. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μνημεία της ρωμαϊκής παραμονής στην Κριμαία είναι το «Μονοπάτι των λεγεωνάριων», ένας δρόμος που κατασκεύασαν οι Ρωμαίοι. Η Via militaris ή μονοπάτι της Καλέντα, δημιουργήθηκε πριν από 2000 χρόνια με σκοπό να συνδέσει το φρούριο Χάραξ και την ελληνική αποικία της Χερσώνας. Στη Χερσώνα μάλιστα, οι Ρωμαίοι άφησαν και εκεί τα ίχνη τους κατασκευάζοντας υδραγωγείο και λουτρά.

Στη Μπαλακλάβα μπορεί κανείς να δει τις ανασκαφές ρωμαϊκού ναού, στους βωμούς του οποίου υπάρχουν επιγραφές-αφιερώσεις που έκαναν οι λεγεωνάριοι απευθυνόμενοι στον Δία, τον Ηρακλή και τον Ήφαιστο. Τον 3ο αι. στις στέπες της Κριμαίας εισέβαλε ένα φύλο της κεντρικής Ασίας, οι Ούννοι, ενώ το ορεινό τμήμα της χερσονήσου υποτάχθηκε στους Γότθους της αρχαίας Γερμανίας.

Η μοναδική αρχαία πόλη που διατηρήθηκε, η Χερσόνησος, μετατράπηκε σε προκεχωρημένο φυλάκιο της βυζαντινής επιρροής στην Κριμαία. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ιουστινιανός αναγέννησε την πόλη του Βοσπόρου και έκτισε στην Κριμαία τα φρούρια Σουντάκ, Σύμβολον και Γκουρζούφ. Το τελευταίο μάλιστα θαύμαζε ο Αλεξάντρ Πούσκιν, επισημαίνοντας την «Πολύχρωμη ακτινοβολία των βουνών, τον καθαρό γαλανό ουρανό, τη φωτεινότητα του τοπίου και τον μεσημεριανό αέρα» της περιοχής. Στις αρχές του 8ου αι. το Βυζάντιο μοιραζόταν πλέον την Κριμαία με το Χανάτο των Χαζάρων, το οποίο έφερε στην ούτως ή άλλως ποικίλη εθνολογική σύνθεση της Κριμαίας και τα ιουδαϊκά έθνη των Κριμτσάκ και Καραΐμ.

Πόλεις των σπηλαίων

Για τους Ούννους ιππείς τα βουνά της Κριμαίας αποτέλεσαν ένα αληθινό εμπόδιο που δεν τους επέτρεπε να καταλάβουν όλη την έκταση της χερσονήσου. Ο ντόπιος πληθυσμός άρχισε να δημιουργεί «πόλεις των σπηλαίων» προκειμένου να προφυλαχθεί από τις επιδρομές των νομάδων και αρκετές από αυτές συνέχισαν να υφίστανται μέχρι τον 18ο αιώνα. Σήμερα στην Κριμαία υπάρχουν πάρα πολλές διαδρομές που δίνουν τη δυνατότητα επίσκεψης στα κτίσματα που είναι σφηνωμένα κυριολεκτικά μέσα στα ασβεστολιθικά σπήλαια, όπως ναοί, πηγάδια, σπίτια, σκάλες και ολόκληρες οδοί.

Η πιο καλοδιατηρημένη από αυτές τις κατασκευές είναι το Τσουφούτ-Καλέ (σημαίνει «ιουδαϊκό κάστρο») που κτίστηκε τον 6ο αιώνα. Στα εκατοντάδες χρόνια της ύπαρξής της την πόλη-φρούριο είχαν καταλάβει Τάταροι, Οθωμανοί, Χριστιανοί, και τέλος, ο ιουδαϊκός λαός των Καραΐμ. Εδώ υπάρχουν τα αμυντικά έργα του φρουρίου, το μαυσωλείο της κόρης του Χαν Τοχταμίς, υπόγεια γαλαρία 80 μέτρων, πηγάδι 30 μ., τα απομεινάρια παλαιότατου τζαμιού, νεκροταφείο των Καραΐμ, μερικές κατοικίες και το ιερό άλσος από βελανιδιές. Κοντά στο Τσουφούτ-Καλέ βρίσκεται η ιερά μονή της Κοιμήσεως (Sviato-Uspénskiy monastίr), ένα από τα παλαιότερα της Κριμαίας, καθώς δημιουργήθηκε τον 7ο αιώνα. Στο βουνό ανεγέρθηκε ένα ολόκληρο συγκρότημα από πέντε εκκλησίες, από παρεκκλήσια και πολλά μοναστηριακά κτίρια.

Ένα άλλο μοναστήρι σε σπηλαιώδη τοποθεσία είναι το Τσελτέρ-Κομπά, το οποίο ιδρύθηκε από τους μοναχούς-εικονολάτρες εγκατέλειψαν το Βυζάντιο. Πάνω στους βράχους έχουν κατασκευαστεί τράπεζες, κελιά, αποθήκες, ενώ στο υπόγειο σπήλαιο βρίσκεται το ιερότερο μέρος του μοναστηριού, η μεγαλύτερη στην Κριμαία εκκλησία σε σπηλιά έκτασης 150 τετ. μέτρων.

Η μικρή αρχαία πόλη Τεπέ-Κερμέν βρίσκεται στον ομώνυμο λόφο, 5 χλμ. από το Μπαχτσισαράι. Εδώ έχουν σκαφτεί πάνω από 250 σπηλιές διαφόρων χρήσεων, από μαντριά μέχρι πύργους με πολεμίστρες. Σε κοντινή απόσταση βρίσκεται το μοναστήρι Κατσί-Καλόν που λειτούργησε για πάνω από 1000 χρόνια. Ένα άλλο μοναστήρι-σπήλαιο είναι το Σουλντάν, το οποίο βρίσκεται σε μια απόκρημνη τοποθεσία κοντά στο χωριό Τερνόβκα, και εκτός από τις εκκλησιές, περιλαμβάνει ένα τεράστιων διαστάσεων πατητήρι σταφυλιών.

Η μεσαιωνική πόλη Εσκί-Κερμέν παρουσιάζει ενδιαφέρον κατά πρώτο λόγο για τη σπηλιά των «Τριών καβαλάρηδων» όπου υπάρχει η τοιχογραφία στην οποία απεικονίζονται οι άγιοι της χριστιανοσύνης Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, Γεώργιος ο Τροπαιοφόρος και Δημήτριος της Θεσσαλονίκης, καθώς και για το βαθύ όρυγμα στο οποίο κρύβονταν οι κάτοικοι όταν η πόλη πολιορκούταν. Στον βυθισμένο στο έδαφος τεχνητό λάκκο οδηγεί σκάλα με 77 σκαλοπάτια.

Το πιο ενδιαφέρον μνημείο της διαδρομής είναι το Μανγκούλ-Καλέ, που έχει συμπεριληφθεί στον κατάλογο της UNESCO με τα μοναδικού χαρακτήρα ιστορικά αξιοθέατα. Το κάστρο αυτό, το οποίο ανήγειραν οι Βυζαντινοί τον 6ο αι., στη διάρκεια της ύπαρξής του το κατείχαν σε διάφορες εποχές οι Βυζαντινοί, οι Σκύθες και οι Χαζάροι. Έχουν διατηρηθεί καλά το τείχος του, ο αμυντικός πύργος, η φυλακή με τα εντοιχισμένα κελιά του ενός ατόμου και το μέγαρο των τελευταίων διοικητών του κάστρου.

Στις ρίζες της Βάπτισης της Ρωσίας

Τον 9ο αι. μεταβαίνει στην Κριμαία ο δημιουργός της κυριλλικής γραφής, Κύριλλος, και την ίδια εποχή εμφανίζονται στη χερσόνησο τα σλαβικά φύλα των Ρως. Εδώ είναι που ο πρίγκιπας Βλαδίμηρος θα ασπαστεί τον χριστιανισμό. Το τέλος της κυριαρχίας των Ρώσων στην Κριμαία θα σημάνει η έλευση των Πόλοβτσι (12ος αι.), η γλώσσα των οποίων αποτέλεσε τη βάση για τη σημερινή γλώσσα των Τατάρων της Κριμαίας. Στη συνέχεια τη χερσόνησο καταλαμβάνουν οι Ταταρο-μογγόλοι και τότε ξεκινά ο εξισλαμισμός της Κριμαίας.

Έναν αιώνα μετά, ένα τμήμα της χερσονήσου καταλαμβάνουν οι Γενουάτες, καθώς αυτό ενίσχυε τον έλεγχο που ασκούσαν στον Δρόμο του Μεταξιού. Το αποτύπωμα της γενουατικής παρουσίας μπορεί σήμερα να το δει κανείς στην πόλη Σουντάκ, σύμβολο της οποίας αποτελεί το Κάστρο των Γενουατών ηλικίας 600 ετών. Ορισμένοι από τους πύργους του διατηρούν μέχρι τώρα τις αναμνηστικές πλάκες που φέρουν το όνομα του κατασκευαστή τους.

Το 1475 οι Τούρκοι μετέτρεψαν το Χανάτο της Κριμαίας σε προτεκτοράτο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, μια περίοδος που διήρκησε τρεις αιώνες, μέχρι τη νίκη της Ρωσίας στον ρωσο-τουρκικό πόλεμο (1768-1774) η οποία έθεσε τέλος στην οθωμανική κυριαρχία στην Κριμαία και κατέστησε τη χερσόνησο τμήμα της Ρωσικής αυτοκρατορίας.

Μπαχτσισαράι

Ένα από τα πιο ξεχωριστά αξιοθέατα της Κριμαίας της οθωμανικής εποχής είναι η πόλη Μπαχτσισαράι (πόλη-κήπος), η αρχαία πόλη των Χαν. Στο κύριο ανάκτορο του Μπαχτσισαράι βρίσκεται «Η βρύση των δακρύων» που έχει εξυμνήσει ο Πούσκιν στο ποίημά του «Κρήνη του Μπαχτσισαράι», καθώς και η «Χρυσή βρύση», η «Βρύση των πνευμάτων» και τα δωμάτια του χαρεμιού. Επίσης, υπάρχουν το μεγάλο τζαμί των Χαν που ανεγέρθηκε τον 9ο αι., το νεκροταφείο τους, το μαυσωλείο της αγαπημένης συζύγου του Χαν της Κριμαίας Γκιρέι κατασκευής του 18ου αι., ο Πύργος Σοκολίναγια (των Γερακιών), το Μουσείο Τέχνης.