Το έθιμο του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι αρχαιοελληνικό

Το έθιμο του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι αρχαιοελληνικό
Βασίλης Φουρτούνης, δάσκαλος	Τρίτη 24 Δεκεμβρίου 2013
Μέρες που είναι αποφάσισα ασχοληθώ με το έθιμο του στολισμού του χριστουγεννιάτικου δέντρο. Το βασικό ερώτημα που τίθεται και το βασικότερο από πού προήλθε αυτό το έθιμο; Σύμφωνα με την ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια wikipedia «Το δένδρο των Χριστουγέννων ή χριστουγεννιάτικο δένδρο αποτελεί σήμερα ένα διεθνές χριστουγεννιάτικο έθιμο. Ως Χριστουγεννιάτικο σύμβολο - έθιμο φέρεται από τον 8ο αιώνα, όταν ο Άγιος Βονιφάτιος θέλησε περί το 750 να εξαλείψει την μέχρι τότε αποδιδόμενη ιερότητα των "ειδωλολατρών" στην βελανιδιά αντικαθιστώντας την με το έλατο δηλαδή το δένδρο των Χριστουγέννων. Ο στολισμός του δένδρου είναι καθαρά συμβολικός της ευτυχίας των ανθρώπων και της φύσεως με τη Γέννηση του Θεανθρώπου. Σύμφωνα με ερευνητές του αντικειμένου, το πρώτο στολισμένο δένδρο εμφανίστηκε στη Γερμανία το 1539 και τα πρώτα στολίδια ήταν συσκευασμένα φαγητά ή είδη ρουχισμού ή άλλα χρήσιμα είδη, που στο πέρασμα των χρόνων και με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου εξελίχθηκαν μόνο σε διακοσμητικά αντικείμενα. Κατά την παράδοση ο πρώτος που στόλισε δέντρο ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος.» Το χριστουγεννιάτικο δένδρο υπήρχε, σύμφωνα με μαρτυρίες, από την εποχή του Βυζαντίου, τον 6ο αιώνα περίπου μετά Χριστό. Χριστιανικά κείμενα περιγράφουν ότι κατά τη Βυζαντινή εποχή στους ναούς βρίσκονταν μεγάλα ορειχάλκινα δέντρα διακοσμημένα με διάφορα χρυσά, ασημένια και χάλκινα στολίδια που απεικόνιζαν ζωάκια, καρπούς, πουλιά, αυγά, κουδουνάκια. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι τo Χριστουγεννιάτικο δένδρο και μάλιστα ως μετεξέλιξη της αρχαίας Ελληνικής «Ειρεσιώνης», όχι μόνο δεν απαγορευόταν στο Βυζάντιο αλλά αντιθέτως κατά την εορτή των Χριστουγέννων «…κατά διαταγήν του επάρχου της (κάθε) πόλεως, ου μόνον καθαρισμός των οδών εγένετο, αλλά και στολισμός διαφόρων κατά διαστήματα στηνομένων στύλων με δενδρολίβανα, κλάδους μύρτου και άνθη εποχής» (Φαίδωνος Κουκουλέ, Τακτικού Καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών και Ακαδημαϊκού «Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός» τ. στ΄, σελ. 152). Το δέντρο και το κλαδί με τις ιερές ιδιότητες είναι ένα χαρακτηριστικό στα έθιμα διαφόρων άλλων λαών, όπως στους Ερυθρόδερμους της Αμερικής, όπου έκπληκτοι οι πρώτοι Άγγλοι άποικοι παρατηρούν να στολίζουν στη σκηνή τους δέντρο. Σύμφωνα δε με τους περισσότερους λαογράφους, το έθιμο αυτό ήρθε στην Ελλάδα την εποχή του Όθωνα (πρώτα στο Ναύπλιο και μετά στην Αθήνα), από τη δύση (Γερμανία ή Αγγλία). Το στερέωσαν για πρώτη φορά μπροστά από το καφενείο "Η ωραία Ελλάς" το 1848. Όμως η αλήθεια ποια είναι; Η αλήθεια είναι ότι η ιδέα για το στολισμό ενός δέντρου κατά τα Χριστούγεννα δεν είναι ξενόφερτη, όπως θεωρούν πολλοί. Γιατί δεν είναι; Γιατί στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε παρόμοιο έθιμο, μόνο που το φυτό δεν ήταν έλατο, αλλά η Ειρεσιώνη. Η Ειρεσιώνη (<είρος = έριον, μαλλίον) ήταν κλάδος αγριελιάς (κότινος) στολισμένος με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο και τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, δημητριακά, κ.λ.π., εκτός του μήλου και του αχλαδιού). Αποτελούσε έκφραση ευχαριστίας για τη γονιμότητα του λήξαντος έτους και παράκληση συνεχίσεως της γονιμότητας και ευφορίας κατά το επόμενο και ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις Ώρες (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη). Το διάστημα 22 Σεπτεμβρίου – 20 Οκτωβρίου, παιδιά των οποίων και οι δύο γονείς ζούσαν, περιέφεραν την Ειρεσιώνη στους δρόμους της πόλης των Αθηνών τραγουδώντας κάλαντα από σπίτι σε σπίτι, παίρνοντας το φιλοδώρημά τους από τον νοικοκύρη ή τη νοικοκυρά και όταν έφθαναν στο σπίτι τους κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την εξώπορτά τους, όπου έμενε εκεί μέχρι την ιδία ημέρα του νέου έτους, οπότε, αφού τοποθετούσαν την νέα, κατέβαζαν την παλιά και την έκαιγαν. Άλλα παιδιά κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την θύρα του Ιερού του Απόλλωνος. Κατά την ανοιξιάτικη γιορτή του Απόλλωνα, παιδιά που κρατούσαν την ειρεσιώνη και τραγουδούσαν στίχους που παραπέμπουν σε νεοελληνικά κάλαντα , 9 αιώνες πριν από τη γέννηση του Χριστού. "Δώμα προσετραπόμεσθ’ ανδρός μέγα δυναμένοιο, ός μέγα μεν δύναται, μέγα δε πρέπει όλβιος αιεί! Αυταί ανακλίνεσθαι θύραι πλούτος γαρ άγγεα έσεισιν πολλός, συν πλούτω δέ και ευφροσύνη τεθαλυϊα, ειρήνη τ’ αγαθή` όσα δ’ άγγεα, μεστά μέν είη, κορβαίη δ’ αίεί κατά καρδόπου έρπει μάζα, νύν μέν κριθαίην εύώπιδα σησαμόεσσαν,… καί εί μέν τι δώσεις ειδέ μή, ούχ έστήξομεν ού γαρ συνοικήσαντες ένθάδ’ ήλθομεν" Να και η μετάφρασή του στη σημερινή μα; Γλώσσα. "Σ’ αρχοντικό εμπήκαμε μεγάλου νοικοκύρη, με λόγο που’ χει πέραση και μ’ αγαθά περίσσια… Ανοίξτε πόρτες διάπλατα να μπούν μεγάλα πλούτη, μαζί κι η θαλερή χαρά κι βλογημένη Ειρήνη. Γιομάτοι να’ ν’ οι πίθοι σας, πολλά τα ζυμωτά σας, κι ο κριθαρένιος ο χυλός με το πολύ σουσάμι. Νύφη για το μοναχογιό να κάτση τραγουδώντας, στ’ αμάξι που το σέρνουνε τα δυνατά μουλάρια, να’ ρθή σ’ αυτό το σπιτικό, να υφαίνη τα προικιά της. Κάθε χρονιά θε νά’ ρχομαι κι εγώ σαν χελιδόνι… Μα φέρε γρήγορα λοιπόν ό,τι είναι μας δώσης, γιατί αλλιώς θα φύγουμε, δεν θα ξημερωθούμε". (ΟΜΗΡΟΥ ΒΙΟΙ ,εκδ. OXFORD,V5) Πρόγονος λοιπόν, του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι η Ειρεσιώνη, μέσω της οποίας μεταδόθηκε το έθιμο του στολισμένου δέντρου στους βόρειους λαούς από τους Έλληνες ταξιδευτές, οι οποίοι λόγω της έλλειψης ελαιόδεντρων, στόλιζαν κλαδιά από τα δέντρα που ευδοκιμούσαν σε κάθε τόπο. Το έθιμο της Ειρεσιώνης καταδικάστηκε ως ειδωλολατρικό από το θεοκρατικό καθεστώς του Βυζαντίου και απαγορεύτηκε με αυτή τη μορφή άσχετα αν συνεχίστηκε με διαφορετική μορφή, όπως είπαμε παραπάνω. Αιώνες αργότερα το ίδιο έθιμο επανήλθε με την μορφή Χριστουγεννιάτικου και Πρωτοχρονιάτικου δένδρου από τους Βαυαρούς που συνόδεψαν τον Όθωνα στην Ελλάδα, ως δικό τους Χριστουγεννιάτικο έθιμο. Παρ’ όλα αυτά, το έθιμο της Ειρεσιώνης υπήρχε πάντα στην ιστορική μνήμη των Ελλήνων, γι αυτόν τον λόγο, το Χριστουγεννιάτικο δένδρο υιοθετήθηκε αμέσως. Τελειώνοντας θα πρέπει να πούμε το στην ουσία το έθιμο το χριστουγεννιάτικου δέντρο είναι ένα έθιμο με αρχαιοελληνικές καταβολές και χρησιμοποιώντας ένα όρο της γλωσσολογίας να τονίσουμε ότι αποτελεί αντιδάνειο, δηλαδή το δανείσαμε εμείς στους βόρειος και αφού εξέλειπε από εμάς, επανήλθαν πάλι πίσω ως έθιμο των Βορειοευρωπαίων. Καλά Χριστούγεννα και Καλή Πρωτοχρονιά Πηγές : Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ, Greek-English lexicon Henry George Liddell and Robert Scott Γιορτές Αρχαίων Ελλήνων, Φινέα, Εκδόσεις ΔΙΟΝ περιοδικό ΙΧΩΡ περιοδικό "Αρχαιολογία και τέχνες" τ.65 σελ. 74 του Χ. Κριτζά

Το έθιμο του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι αρχαιοελληνικό

Βασίλης Φουρτούνης, δάσκαλος

Τρίτη 24 Δεκεμβρίου 2013

Μέρες που είναι αποφάσισα ασχοληθώ με το έθιμο του στολισμού του χριστουγεννιάτικου δέντρο. Το βασικό ερώτημα που τίθεται και το βασικότερο από πού προήλθε αυτό το έθιμο;

Σύμφωνα με την ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια wikipedia «Το δένδρο των Χριστουγέννων ή χριστουγεννιάτικο δένδρο αποτελεί σήμερα ένα διεθνές χριστουγεννιάτικο έθιμο. Ως Χριστουγεννιάτικο σύμβολο - έθιμο φέρεται από τον 8ο αιώνα, όταν ο Άγιος Βονιφάτιος θέλησε περί το 750 να εξαλείψει την μέχρι τότε αποδιδόμενη ιερότητα των "ειδωλολατρών" στην βελανιδιά αντικαθιστώντας την με το έλατο δηλαδή το δένδρο των Χριστουγέννων.

Ο στολισμός του δένδρου είναι καθαρά συμβολικός της ευτυχίας των ανθρώπων και της φύσεως με τη Γέννηση του Θεανθρώπου. Σύμφωνα με ερευνητές του αντικειμένου, το πρώτο στολισμένο δένδρο εμφανίστηκε στη Γερμανία το 1539 και τα πρώτα στολίδια ήταν συσκευασμένα φαγητά ή είδη ρουχισμού ή άλλα χρήσιμα είδη, που στο πέρασμα των χρόνων και με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου εξελίχθηκαν μόνο σε διακοσμητικά αντικείμενα. Κατά την παράδοση ο πρώτος που στόλισε δέντρο ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος.»

Το χριστουγεννιάτικο δένδρο υπήρχε, σύμφωνα με μαρτυρίες, από την εποχή του Βυζαντίου, τον 6ο αιώνα περίπου μετά Χριστό. Χριστιανικά κείμενα περιγράφουν ότι κατά τη Βυζαντινή εποχή στους ναούς βρίσκονταν μεγάλα ορειχάλκινα δέντρα διακοσμημένα με διάφορα χρυσά, ασημένια και χάλκινα στολίδια που απεικόνιζαν ζωάκια, καρπούς, πουλιά, αυγά, κουδουνάκια.

Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι τo Χριστουγεννιάτικο δένδρο και μάλιστα ως μετεξέλιξη της αρχαίας Ελληνικής «Ειρεσιώνης», όχι μόνο δεν απαγορευόταν στο Βυζάντιο αλλά αντιθέτως κατά την εορτή των Χριστουγέννων

«…κατά διαταγήν του επάρχου της (κάθε) πόλεως, ου μόνον καθαρισμός των οδών εγένετο, αλλά και στολισμός διαφόρων κατά διαστήματα στηνομένων στύλων με δενδρολίβανα, κλάδους μύρτου και άνθη εποχής»

(Φαίδωνος Κουκουλέ, Τακτικού Καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών και Ακαδημαϊκού «Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός» τ. στ΄, σελ. 152).

Το δέντρο και το κλαδί με τις ιερές ιδιότητες είναι ένα χαρακτηριστικό στα έθιμα διαφόρων άλλων λαών, όπως στους Ερυθρόδερμους της Αμερικής, όπου έκπληκτοι οι πρώτοι Άγγλοι άποικοι παρατηρούν να στολίζουν στη σκηνή τους δέντρο.

Σύμφωνα δε με τους περισσότερους λαογράφους, το έθιμο αυτό ήρθε στην Ελλάδα την εποχή του Όθωνα (πρώτα στο Ναύπλιο και μετά στην Αθήνα), από τη δύση (Γερμανία ή Αγγλία). Το στερέωσαν για πρώτη φορά μπροστά από το καφενείο "Η ωραία Ελλάς" το 1848.

Όμως η αλήθεια ποια είναι; Η αλήθεια είναι ότι η ιδέα για το στολισμό ενός δέντρου κατά τα Χριστούγεννα δεν είναι ξενόφερτη, όπως θεωρούν πολλοί.

Γιατί δεν είναι; Γιατί στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε παρόμοιο έθιμο, μόνο που το φυτό δεν ήταν έλατο, αλλά η Ειρεσιώνη.

Η Ειρεσιώνη (<είρος = έριον, μαλλίον) ήταν κλάδος αγριελιάς (κότινος) στολισμένος με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο και τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, δημητριακά, κ.λ.π., εκτός του μήλου και του αχλαδιού). Αποτελούσε έκφραση ευχαριστίας για τη γονιμότητα του λήξαντος έτους και παράκληση συνεχίσεως της γονιμότητας και ευφορίας κατά το επόμενο και ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις Ώρες (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη).

Το διάστημα 22 Σεπτεμβρίου – 20 Οκτωβρίου, παιδιά των οποίων και οι δύο γονείς ζούσαν, περιέφεραν την Ειρεσιώνη στους δρόμους της πόλης των Αθηνών τραγουδώντας κάλαντα από σπίτι σε σπίτι, παίρνοντας το φιλοδώρημά τους από τον νοικοκύρη ή τη νοικοκυρά και όταν έφθαναν στο σπίτι τους κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την εξώπορτά τους, όπου έμενε εκεί μέχρι την ιδία ημέρα του νέου έτους, οπότε, αφού τοποθετούσαν την νέα, κατέβαζαν την παλιά και την έκαιγαν. Άλλα παιδιά κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την θύρα του Ιερού του Απόλλωνος.

Κατά την ανοιξιάτικη γιορτή του Απόλλωνα, παιδιά που κρατούσαν την ειρεσιώνη και τραγουδούσαν στίχους που παραπέμπουν σε νεοελληνικά κάλαντα , 9 αιώνες πριν από τη γέννηση του Χριστού.

"Δώμα προσετραπόμεσθ’ ανδρός μέγα δυναμένοιο,

ός μέγα μεν δύναται, μέγα δε πρέπει όλβιος αιεί!

Αυταί ανακλίνεσθαι θύραι πλούτος γαρ άγγεα έσεισιν πολλός,

συν πλούτω δέ και ευφροσύνη τεθαλυϊα,

ειρήνη τ’ αγαθή` όσα δ’ άγγεα, μεστά μέν είη,

κορβαίη δ’ αίεί κατά καρδόπου έρπει μάζα,

νύν μέν κριθαίην εύώπιδα σησαμόεσσαν,… καί εί μέν τι δώσεις

ειδέ μή, ούχ έστήξομεν ού γαρ συνοικήσαντες ένθάδ’ ήλθομεν"

Να και η μετάφρασή του στη σημερινή μα; Γλώσσα.

"Σ’ αρχοντικό εμπήκαμε μεγάλου νοικοκύρη,

με λόγο που’ χει πέραση και μ’ αγαθά περίσσια…

Ανοίξτε πόρτες διάπλατα να μπούν μεγάλα πλούτη,

μαζί κι η θαλερή χαρά κι βλογημένη Ειρήνη.

Γιομάτοι να’ ν’ οι πίθοι σας, πολλά τα ζυμωτά σας,

κι ο κριθαρένιος ο χυλός με το πολύ σουσάμι.

Νύφη για το μοναχογιό να κάτση τραγουδώντας,

στ’ αμάξι που το σέρνουνε τα δυνατά μουλάρια,

να’ ρθή σ’ αυτό το σπιτικό, να υφαίνη τα προικιά της.

Κάθε χρονιά θε νά’ ρχομαι κι εγώ σαν χελιδόνι…

Μα φέρε γρήγορα λοιπόν ό,τι είναι μας δώσης,

γιατί αλλιώς θα φύγουμε, δεν θα ξημερωθούμε".

(ΟΜΗΡΟΥ ΒΙΟΙ ,εκδ. OXFORD,V5)

Πρόγονος λοιπόν, του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι η Ειρεσιώνη, μέσω της οποίας μεταδόθηκε το έθιμο του στολισμένου δέντρου στους βόρειους λαούς από τους Έλληνες ταξιδευτές, οι οποίοι λόγω της έλλειψης ελαιόδεντρων, στόλιζαν κλαδιά από τα δέντρα που ευδοκιμούσαν σε κάθε τόπο. Το έθιμο της Ειρεσιώνης καταδικάστηκε ως ειδωλολατρικό από το θεοκρατικό καθεστώς του Βυζαντίου και απαγορεύτηκε με αυτή τη μορφή άσχετα αν συνεχίστηκε με διαφορετική μορφή, όπως είπαμε παραπάνω. Αιώνες αργότερα το ίδιο έθιμο επανήλθε με την μορφή Χριστουγεννιάτικου και Πρωτοχρονιάτικου δένδρου από τους Βαυαρούς που συνόδεψαν τον Όθωνα στην Ελλάδα, ως δικό τους Χριστουγεννιάτικο έθιμο. Παρ’ όλα αυτά, το έθιμο της Ειρεσιώνης υπήρχε πάντα στην ιστορική μνήμη των Ελλήνων, γι αυτόν τον λόγο, το Χριστουγεννιάτικο δένδρο υιοθετήθηκε αμέσως.

Τελειώνοντας θα πρέπει να πούμε το στην ουσία το έθιμο το χριστουγεννιάτικου δέντρο είναι ένα έθιμο με αρχαιοελληνικές καταβολές και χρησιμοποιώντας ένα όρο της γλωσσολογίας να τονίσουμε ότι αποτελεί αντιδάνειο, δηλαδή το δανείσαμε εμείς στους βόρειος και αφού εξέλειπε από εμάς, επανήλθαν πάλι πίσω ως έθιμο των Βορειοευρωπαίων.

Καλά Χριστούγεννα και Καλή Πρωτοχρονιά

Πηγές :

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ,
Greek-English lexicon Henry George Liddell and Robert Scott
Γιορτές Αρχαίων Ελλήνων, Φινέα, Εκδόσεις ΔΙΟΝ
περιοδικό ΙΧΩΡ
περιοδικό "Αρχαιολογία και τέχνες" τ.65 σελ. 74 του Χ. Κριτζά