Αφιέρωμα στο Θεόδωρο Αγγελόπουλο

Κυριακή 29 Ιανουαρίου 2012

Βασίλης Φουρτούνης: δάσκαλος, αναπληρωματικός Αιρετός ΑΠΥΣΠΕ Αττικής

Ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΝΙΚΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟ

«Συγκίνηση διεθνώς – όπως προκύπτει από τις αναφορές ειδησεογραφικών πρακτορείων, τηλεοπτικών δικτύων αλλά και μπλογκ, που μετέδιδαν την είδηση όλη τη νύχτα – προκάλεσε ο θάνατος του Μεγαλέξαντρου της ελληνικής κινηματογραφίας Θόδωρου Αγγελόπουλου. Ο σκηνοθέτης που γύριζε σε παλιό κτίριο στο Κερατσίνι τη 14η ταινία του, το τελευταίο μέρος της τριλογίας του με τον τίτλο «Η άλλη θάλασσα» και πρωταγωνιστή τον ιταλό ηθοποιό Τόνι Σερβίλο (γνωστός από το «Il Divo» στον ρόλο του Αντρεότι), παρασύρθηκε στις 18.45 από μηχανάκι που οδηγούσε 24χρονος ειδικός φρουρός – εκτός υπηρεσίας – όταν επιχείρησε να διασχίσει την περιφερειακή οδό της Δραπετσώνας σε σημείο ερημικό, αφώτιστο και με περιορισμένη ορατότητα. Αφού έμεινε επί 45 λεπτά χτυπημένος στο πεζοδρόμιο περιμένοντας ασθενοφόρο του ΕΚΑΒ (η καθυστέρηση αποδόθηκε σε «μποτιλιάρισμα λόγω βροχής»), τελικά σε κρίσιμη κατάσταση μεταφέρθηκε στο Νοσοκομείο Metropolitan στο Νέο Φάληρο, όπου εισήχθη στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας, αλλά λίγο μετά τα μεσάνυχτα εξέπνευσε.
Η απώλεια του 77χρονου σκηνοθέτη, που είχε ξεκινήσει την καριέρα του το 1965 με τη μικρού μήκους ταινία «Φόρμιγξ» την οποία ακολούθησαν 13 μεγάλου μήκους, είναι μεγάλη για τον κινηματογράφο όχι μόνο τον ελληνικό αλλά και τον παγκόσμιο, καθώς το έργο του είχε περάσει τα ελληνικά σύνορα και εκτιμηθεί στα πέρατα της Γης.

ΕΛΛΗΝΑΣ; Ναι. Μόνο ως πολίτης αυτής της δύσμοιρης χώρας. Ο μοναδικός όμως που δοξάστηκε στο εξωτερικό όσο κανένας άλλος έλληνας κινηματογραφιστής. Αρέσει δεν αρέσει ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο επονομαζόμενος από φίλους και συνεργάτες του Theo, δηλαδή Τεό, τουτέστιν θεός!

Το θυμάμαι σαν να ήταν τώρα. Άνοιξη, νομίζω, του 1975, μερικούς μήνες μετά την εκθρόνιση του Παπαδόπουλου, του Ιωαννίδη και της χούντας. Ο Αθανάσιος Τσαλδάρης («Νανά» τον φώναζαν χαϊδευτικά) ως υπουργός Τύπου της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή οργανώνει συνέντευξη Τύπου, με θέμα (περίπου) γιατί η κυβέρνηση απέρριψε τον «Θίασο» για να εκπροσωπήσει επισήμως τη χώρα στο επίσημο διαγωνιστικό πρόγραμμα του Φεστιβάλ Καννών εκείνης της χρονιάς.

Ποιο το επιχείρημα; Ότι η ιδεολογία της ταινίας γέρνει αριστερά, άρα δεν είναι αντικειμενική και επομένως δεν εκπροσωπεί το σύνολο του ελλήνων πολιτών. Παρένθεση σημαντική: Μέχρι εκείνη τη χρονιά οι διοργανωτές του Φεστιβάλ Καννών δέχονταν ταινίες για το διαγωνιστικό τους πρόγραμμα ύστερα από υπόδειξη των χωρών που εκπροσωπούσαν. Το έκαναν αυτό ώστε να διατηρούν εξαιρετικές διπλωματικές σχέσεις με όλες τις χώρες.

ΤΟ ΣΚΑΝΔΑΛΟ. Έτσι, με αυτή την απόρριψη δημιουργείται σκάνδαλο πολιτικό. Έτσι, τα media όλου του κόσμου φιλοξενούν την είδηση και κατακρίνουν την απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης. Και έτσι, επειδή το επίσημο φεστιβάλ αδυνατούσε να παραβεί την επιθυμία της κυβέρνησης Καραμανλή, ο «Θίασος» κατέληξε στο «Δεκαπενθήμερο των Σκηνοθετών». Μια παράλληλη εκδήλωση που για πρώτη φορά λειτούργησε ως αντίπαλον δέος στο επίσημο «συντηρητικό» πρόγραμμα του φεστιβάλ από το 1969. Έναν χρόνο μετά την εξέγερση του Μάη του '68, όπου Γκοντάρ, Λελούς και Τριφό, τα τρομερά παιδιά της Νουβέλ Βαγκ (Νέο Κύμα), ανέβηκαν στη σκηνή και κατέβασαν την οθόνη των Καννών διακόπτοντας επαναστατικώ δικαίω το «άθλιο φεστιβάλ των μπουρζουάδων».

Αποτέλεσμα; Χωρίς ο Αγγελόπουλος να πληρώσει δεκάρα τσακιστή, χωρίς ο παραγωγός του και (τότε) εφοπλιστής Γιώργος Παπαλιός να χρησιμοποιήσει γνωριμίες, χωρίς τίποτα, ο «Θίασος» μετατρέπεται στο απόλυτο γεγονός των Καννών. Μια ταινία τεσσάρων ωρών, με αργά πλάνα και με χρόνους που πηγαινοέρχονταν από το '30 στο '40 και από το '40 στο '50, πλημμυρίζει ασφυκτικά από μάζες ενός διψασμένου κοινού που ζητούσε το καινούργιο, το φρέσκο και το διαφορετικό. Ο «Θίασος» τους το έδωσε με το παραπάνω. Απόδειξη; Χρειάστηκε να διοργανωθούν και άλλες προβολές για να χωρέσει το πλήθος των θεατών. Ο ψίθυρος διέσχισε την Κυανή Ακτή και στο τέλος ο Αγγελόπουλος έφυγε με κάμποσα βραβεία, ανάμεσά τους και εκείνο της Fipresci, δηλαδή των Κριτικών. Το πιο ειρωνικό ήταν ότι η κριτική της Αριστεράς υποδέχθηκε την ταινία με επικριτικά σχόλια. Ανάμεσά τους και εγώ, το παραδέχομαι δημοσίως. Επομένως, ούτε δεξιός ούτε κομμουνιστής. Τι ήταν ο Αγγελόπουλος; Ο εαυτός του φυσικά!

Η επιστροφή κατέληξε σε πομπή. Από το αεροδρόμιο του Ελληνικού. Παραλίγο να σηκώσουν όλους αυτούς τους αντιστασιακούς - εναντίον της Δεξιάς εννοείται - στους ώμους. Με την εξής κατακραυγή. Ότι η κυβέρνηση με την απόρριψη αυτή ένα πράγμα αντεθνικό κατάφερε: να στερήσει από τη χώρα τον πρώτο Χρυσό Φοίνικα. Γιατί ήταν σχεδόν μαθηματικά βέβαιο ότι ο «Θίασος» έτσι και κατέληγε στο επίσημο διαγωνιστικό πρόγραμμα θα έφευγε με το πρώτο βραβείο - τουλάχιστον. Το καλύτερο; Όταν η ταινία προβλήθηκε, κατάφερε να κόψει πάνω από 200.000 εισιτήρια. Ρεκόρ εισπράξεων, αν σκεφτεί κάποιος το τετράωρο «μήκος» της ταινίας

 Μία η εμμονή του Τεό από το 1975: να επιστρέψει στην Ελλάδα με τον Χρυσό Φοίνικα. Γι' αυτό οι περισσότερες ταινίες του άρχιζαν την καριέρα τους από τις Κάννες. Όπως με το «Ταξίδι στα Κύθηρα» το 1984, που κέρδισε το βραβείο σεναρίου. Όπως το 1991 με το «Μετέωρο βήμα του πελαργού», με τον Μαρτσέλο Μαστρογιάνι και τη Ζαν Μορό. Όπως το 1995 με το «Βλέμμα του Οδυσσέα». Η στιγμή που πλησίασε μια ανάσα από τον Χρυσό Φοίνικα. Η ταινία προβλήθηκε Τετάρτη και απέσπασε εξαιρετικά σχόλια. Και επειδή πρόεδρος εκείνης της επιτροπής ήταν η Ζαν Μορό, η συνεργάτης του Τεό στον «Πελαργό», τα στοιχήματα έπεφταν υπέρ του «Οδυσσέα». Όμως όλοι είχαμε ξεχάσει τον Εμίρ Κουστουρίτσα και το «Underground». Λάθος. Όταν η ταινία προβλήθηκε την Παρασκευή, δύο ημέρες πριν από την ανακοίνωση της ετυμηγορίας της επιτροπής, μια ηλεκτρική εκκένωση τινάζει όλους τους θεατές και τους κάνει να θέλουν να σηκωθούν και να χορέψουν με τους βαλκανικούς ρυθμούς και τα πνευστά του Γκόραν Μπρέγκοβιτς. Τότε μέσα στην προβολή ήταν που είπα: «Α, ρε Τεό, σε έφαγε ο Εμίρ».

Η ΜΟΝΟΜΑΧΙΑ. Κυριακή βράδυ, όλα τα βλέμματα ήταν στραμμένα στους δύο βαλκάνιους μονομάχους. Προτελευταίο βραβείο που ανακοινώνεται είναι το Μεγάλο Βραβείο της Επιτροπής. Το νούμερο δύο δηλαδή. Νικητής ο «Οδυσσέας» του Αγγελόπουλου. Και συμβαίνει το εξής, που «έγραψε» ένα ακόμη σκάνδαλο στο ατελείωτο βιογραφικό του Τεό. Καθώς σηκώνεται και ανεβαίνει στη σκηνή, λέει την εξής προσβλητική φράση προς την Επιτροπή: «Είχα ετοιμάσει λόγο για τον Χρυσό Φοίνικα». Αυτό ήταν. Όλοι εναντίον του θρασύτατου Έλληνα.

Ωστόσο ο Τεό διατηρούσε μια εξαιρετική σχέση με το (τότε) αφεντικό του φεστιβάλ, τον Ζιλ Ζακόμπ. Δεν περνούν τρία χρόνια από αυτό το σκάνδαλο και ο Τεό με τη μέτρια, κατά τη γνώμη μου, ταινία του «Μια αιωνιότητα και μια μέρα» με πρωταγωνιστή τον Μπρούνο Γκανς κατακτά τον Χρυσό Φοίνικα. Με πρόεδρο του φεστιβάλ τον Μάρτιν Σκορσέζε. Έτσι ακριβώς. Ο πιο διάσημος σκηνοθέτης του αμερικανικού κινηματογράφου απονέμει το πολυπόθητο τρόπαιο σε μια ευρωπαϊκή ταινία που διακρίνεται για τους αργόσυρτους ρυθμούς της. Τα ετερόκλητα έλκονται. Σε μια τηλεφωνική μου επικοινωνία με τον Σκορσέζε έμεινα άφωνος ακούγοντάς τον να μου λέει με τον πιο φυσικό τρόπο: «Μα βέβαια έχω δει όλες τις ταινίες του Αγγελόπουλου, αλλά και τις περισσότερες του Παντελή Βούλγαρη».

Α, να μην ξεχάσω. Το 1980 στο Φεστιβάλ Βενετίας κερδίζει ένα από τα τρία Χρυσά Λιοντάρια. Και φυσικά πολλά βραβεία αποσπά η ασπρόμαυρη «Αναπαράσταση», καθώς και σχεδόν όλες οι ταινίες του σε δεκάδες διεθνείς διοργανώσεις.

Το πιο χαρακτηριστικό, ύστερα από ψηφοφορία γιαπωνέζων ειδικών, ο «Θίασος» βρέθηκε στη λίστα των 100 καλύτερων ταινιών από συστάσεως 7ης Τέχνης.

Στη Φλώρινα, το 1990, στα γυρίσματα του «Μετέωρου βήματος του πελαργού», ο Αγγελόπουλος έχει να αντιμετωπίσει τον μητροπολίτη Αυγουστίνο Καντιώτη που θεώρησε «απαράδεκτη» την παρουσία του «άθεου» σκηνοθέτη.

Πέφτει στα χέρια του και το σενάριο, διαβάζει για παράνομους μετανάστες, για ήρωες πολιτικούς (τους οποίους μισούσε - μονάχα τον Κωνσταντίνο Γλύξμπουργκ υποδέχτηκε με τιμές το 1993) και για ερωτικές σκηνές και αφορίζει και τον Αγγελόπουλο και τον πρωταγωνιστή Μαρτσέλο Μαστρογιάνι.

Φανατικοί γεμίζουν την πόλη με μαύρες σημαίες. Λίγες μέρες αργότερα, ο ηθοποιός Τζιάν Μαρία Βολοντέ πεθαίνει στα γυρίσματα και ο Καντιώτης αφήνει άταφο το νεκρό επειδή ήταν, λέει, καθολικός. Θα αφήσει όμως άταφο και τον αφορισμένο Κωνσταντίνο Παπαλαζαρίδη, έναν από τους ηλικιωμένους κομπάρσους επειδή συνεργάστηκε με τον «εχθρό».

Στα γυρίσματα για τον «Μεγαλέξαντρο» πάνω στα βουνά και τα χιόνια το συνεργείο τρέμει από το κρύο και από την πείνα. Η τροφοδοσία της παραγωγής, που την είχε αναλάβει η Φοίβη, μέλλουσα κυρία Αγγελοπούλου, γινόταν με το σταγονόμετρο. Έτσι κάποιοι από το συνεργείο έγραψαν στον τοίχο «Ο Θόδωρος και η καταραμένη Φοίβη». Τρία λοιπόν τα κουσούρια του: η παροιμιώδης τσιγκουνιά του. Η αθεράπευτη αλαζονεία του. Πράγμα που τον έκανε να μιλάει σχεδόν περιφρονητικά όχι μόνο για τους έλληνες συναδέλφους του, αλλά και για αρκετούς μεγάλους. Και το τρίτο η εμμονή του στο ίδιο αισθητικό μοτίβο. Με αποτέλεσμα οι τελευταίες του ταινίες, αποχυμωμένες από ζωντάνια και ουσία, να θυμίζουν, ως σχήμα, την προσωπική του αισθητική. Όμως ουδείς, ακόμα και ένας Τεό, αλάνθαστος!

Τρία τα ιδιαίτερα, πρωτότυπα για την εποχή τους, «εργαλεία» του Αγγελόπουλου. Το πρώτο η Ιστορία. Με θέματα από τον Εμφύλιο, την Αντίσταση, τη χούντα. Για πρώτη φορά αυτά τα «απαγορευμένα» θέματα στο ελληνικό σινεμά. Από το 1984 κάνει στροφή και προφητικά επεμβαίνει στη «μετανάστευση» με το «Ταξίδι στα Κύθηρα». Μετανάστευση εσωτερική και εξωτερική. Κοντά σε αυτά η ιστορική μνήμη. Όλες σχεδόν οι ταινίες του έχουν να κάνουν με τον νόστο (Σεφέρης), την αρχαία τραγωδία (Ατρείδες) και τη μνήμη. Για να εξυπηρετήσει και να διαχειριστεί με τη δική του προσωπική ματιά αυτή τη βαριά θεματολογία επιλέγει τον δρόμο της διαλεκτικής. Ανάμεσα στον Χώρο και στον Χρόνο. Γι' αυτό προτιμά τις ομιχλώδεις καιρικές συνθήκες. Η ταλαιπωρία και η «κακοδαιμονία» της Ελλάδας στις ταινίες του Τεό αποτυπώνονται με βροχή, ομίχλη και χιόνι. Έτσι, πάει κόντρα στο αιγαιοπελαγίτικο φως του Οδυσσέα Ελύτη. Έτσι, πάει κόντρα στο κινηματογραφικό φολκλόρ. Και έτσι δημιουργεί το δικό του, ποιητικό στυλ. Ποιο είναι αυτό; Η διάχυση των χρόνων. Μεγάλα μονοκόμματα πλάνα (τα λεγόμενα πλαν σεκάνς, δηλαδή μονοκοπανιά, χωρίς μοντάζ, ένα πλάνο μία ολόκληρη σκηνή). Μέσα σε αυτά - όπως συμβαίνει λόγου χάρη στον «Θίασο», την καλύτερή του στιγμή - λαμβάνουν χώρα επεισόδια τόσο από τη δεκαετία του '30 όσο και από εκείνη του '40. Γιατί, όπως έλεγε ο ίδιος, «ο κινηματογράφος πρώτα απ' όλα είναι Εικόνα». Έτσι ακριβώς.»

ΤΑ ΝΕΑ  http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid=4689301