Προς πανεπιστήμιο χωρίς τοίχους

Τρίτη 22 Νοεμβρίου 2011

του Πάσχου Mανδραβέλη

Δεν είναι τυχαίο ότι το Πανεπιστήμιο της Κρήτης έκανε πρώτο το μεγάλο βήμα στην ψηφιακή εποχή, ένα βήμα που έχει ως αποτέλεσμα την αποδέσμευση της γνώσης από τα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα και τη διάχυσή της σε όλο τον πληθυσμό. Το εν λόγω πανεπιστήμιο ιδρύθηκε τη δεκαετία του '80 με πανεπιστημιακούς που ήρθαν από το εξωτερικό και παρά τις αγκυλώσεις που φορτώθηκε από το υπάρχον σύστημα της ανώτατης εκπαίδευσης πρωτοπορεί στα πάντα. Φυσικό κι επόμενο ήταν να ξεκινήσει να προσφέρει βιντεοσκοπημένες τις διαλέξεις πολλών μαθημάτων σε όσους έχουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Το «πανεπιστήμιο χωρίς τοίχους», που ξεκίνησε στις ΗΠΑ, γίνεται πλέον πραγματικότητα και στη χώρα μας.

Το θέμα είναι ότι για να υπάρξει πανεπιστήμιο χωρίς τοίχους, πρέπει να υπάρξει κατ' αρχήν πανεπιστήμιο. Σήμερα η κατάσταση είναι απελπιστική. Οι πρυτάνεις αγωνίζονται για τις καρέκλες τους, οι φοιτητοπατέρες για τα προνόμιά τους, υπάρχει μια ισχυρή συντηρητική παράταξη (ανεξαρτήτως πολιτικού ή ιδεολογικού προσήμου) στα ελληνικά ΑΕΙ που διαρκώς υποβαθμίζει τα ελληνικά πανεπιστήμια αντί να τα αναβαθμίζει.

Οργάνωση

Όλα τ' άλλα μπορούμε να τα βρούμε: η τεχνολογία υπάρχει, το Διαδίκτυο έχει μπει στα περισσότερα σπίτια, τα πανεπιστήμια έχουν υπολογιστές και μπορούμε να εξασφαλίσουμε και χρήματα από το ΕΣΠΑ. Αυτό που λείπει είναι η οργάνωση. Να παραχθεί και ψηφιοποιηθεί και να οργανωθεί η πληροφορία πάνω στην οποία θα χτιστεί το οιονεί πανεπιστήμιο. Αυτό που είναι σίγουρο πάντως είναι ότι κάθε τεχνολογία μεγεθύνει τα καλώς ή κακώς κείμενα του οργανισμού στον οποίο εφαρμόζεται. Σήμερα, που κάθε φοιτητής έχει τον υπολογιστή του και κάθε πανεπιστήμιο το δίκτυό του, το μόνο που καταφέραμε είναι να ψηφιοποιήσουμε το μπάχαλο που υπάρχει στα ελληνικά πανεπιστήμια.

Το ευτύχημα με αυτές τις νέες τεχνολογίες είναι ότι μπορεί μεν η χώρα ή και τα εκπαιδευτικά μας ιδρύματα να χάνουν κι αυτό το τρένο, οι πολίτες της όμως μπορούν να το προλάβουν. Τα δίκτυα υπολογιστών έχουν καταργήσει τη γεωγραφία. Αν κάποιος, δηλαδή, θέλει να ειδικευτεί στις κοινωνικές επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών (στα αγγλικά) δεν έχει παρά να πληκτρολογήσει μια διεύθυνση ξένου πανεπιστημίου. Αν θέλει πλήρη την αρχαία ελληνική εργογραφία και την ανάλυσή της και την αρχαία ελληνική ιστορία (στα αγγλικά) δεν έχει παρά να επισκεφθεί το Harvard. Το τελευταίο ειδικά μπορεί να ενοχλεί την εθνική μας υπερηφάνεια, αλλά τι να κάνουμε; Όσο η ακαδημαϊκή μας κοινότητα ασχολείται με τις παραγράφους του νέου νόμου, όσο δεν παράγεται και δεν επεξεργάζεται γνώση στα ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, τόσο πιο καλή θα φαντάζει η επιλογή του ξένου AEI, έστω και εικονικού. Στο μέλλον, κάθε ελληνόπουλο θα μπορεί να σπουδάζει από το σπίτι του σε κάποιο ξένο πανεπιστήμιο· φυσικά στην αγγλική γλώσσα.

Πνευματική ιδιοκτησία

Το «κάθε ελληνόπουλο» είναι σχήμα λόγου. Μπορεί να μην είναι «κάθε ελληνόπουλο», όπως μπορεί να μην είναι «κάθε αμερικανάκι» ή «κάθε τουρκόπουλο». Μπαίνουμε στο ουσιαστικό πρόβλημα αυτής της τεχνολογίας που αφορά την εκπαίδευση, αλλά και την κοινωνία γενικότερα. H τεχνολογία αυτή καταργεί μεν τα γεωγραφικά σύνορα, μπορεί όμως να ορθώσει κοινωνικά σύνορα. Υπάρχει το «πρόβλημα της πνευματικής ιδιοκτησίας».

Το σκηνικό σε ό, τι έχει σχέση με την παραγωγή, την επεξεργασία και τη διανομή της γνώσης έχει αλλάξει ριζικά με τις νέες τεχνολογίες. Μέχρι σήμερα στον θαυμαστό μας κόσμο, το περιεχόμενο ενός πνευματικού έργου είναι «κολλημένο» σε ένα υλικό μέσο (βιβλίο, δίσκος, μεταξοτυπία, κασέτα κλπ), γεγονός που δημιουργεί μεν προβλήματα στη διανομή του έργου, έχει όμως ένα μεγάλο πλεονέκτημα: έχει καταφέρει να δημιουργήσει μια αγορά πνευματικών έργων. H «Οδύσσεια» και η «Ιλιάδα», για παράδειγμα, έγιναν εμπορικά προϊόντα αφού «κόλλησαν» με τυπογραφικό μελάνι στο χαρτί.

H βιομηχανική κοινωνία είχε βρει ένα modus vivendi με τα πνευματικά έργα. Για να προστατεύσει τους δημιουργούς έχει αναπτύξει ένα πολύπλοκο σύστημα κατοχύρωσης της πνευματικής ιδιοκτησίας. Παράλληλα, όμως, έχει φτιάξει δικλίδες, ώστε όλοι να γίνουν μέτοχοι της γνώσης με κάποιο τρόπο. Είχε δηλαδή από τη μια μεριά το βιβλίο στο εμπόριο, αλλά το περιεχόμενο του βιβλίου ήταν διαθέσιμο και εκτός εμπορίου, στις δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες. H έννοια της «δικαιολογημένης χρήσης» (ή fair use στην αμερικανική νομολογία) εξασφάλιζε πως και οι απόκληροι αυτής της κοινωνίας θα είχαν τη δυνατότητα να επισκεφθούν μια βιβλιοθήκη, να δανειστούν ένα βιβλίο από ένα φίλο, να φωτοτυπήσουν ένα άρθρο και τελικά να μετάσχουν (σχεδόν) χωρίς λεφτά στη γνωστική διαδικασία.

Τα τελευταία χρόνια όμως το σκηνικό έχει αλλάξει. Με τις νέες τεχνολογίες και κυρίως με την ανάπτυξη των υπολογιστών το «περιεχόμενο» αποσπάται από το Μέσο. H πληροφορία γίνεται «άυλη», ψηφιακή. Μπορεί να μεταδοθεί με εκπληκτικές ταχύτητες και το κυριότερο να αντιγραφεί με το πάτημα ενός κουμπιού. Καλύτερο δε όλων είναι το γεγονός ότι το ψηφιακό αντίγραφο θα είναι εξίσου τέλειο με το πρωτότυπο.

Τι μεγαλύτερη ευκαιρία για την εκπαίδευση λοιπόν; H γνωστική διαδικασία απελευθερώνεται από τα γεωγραφικά και υλικά δεσμά του παρελθόντος, τα εμπόδια εκκίνησης αφαιρούνται κι ένα παιδί από την Ξάνθη αποκτά ίδιες ευκαιρίες πρόσβασης στη γνώση με κάποιον που ζει στην Αθήνα.

Και προβλήματα

Αυτή είναι η μία όψη του νομίσματος. Από την άλλη, όμως, έχουν εμφανιστεί ουσιαστικά προβλήματα.

1. H εύκολη και τέλεια αντιγραφή σημαίνει εύκολη και τέλεια «πειρατεία».

2. Δεν μπορούν να υπάρξουν ηλεκτρονικές δανειστικές βιβλιοθήκες. Κάθε δανεισμός σημαίνει αναπαραγωγή του έργου.

3. Μέχρι σήμερα καθένας έχει το δικαίωμα να αγοράσει ένα βιβλίο κι αφού το διαβάσει, να το δανείσει σε ένα φίλο του για να το διαβάσει κι αυτός. Αν αγοράσει ένα ηλεκτρονικό έργο και το «δανείσει» σε τρεις φίλους του και καθένας απ' αυτούς το «δανείσει» σε τρεις άλλους κ. ο. κ., όλος ο πλανήτης μπορεί να είναι κάτοχος του συγκεκριμένου βιβλίου και ας έχει πουληθεί ένα μόνο αντίτυπο.

Τεχνολογική λύση προς το παρόν γι' αυτά τα προβλήματα δεν υπάρχει. Οι τεχνολογικές λύσεις που δόθηκαν στον «συγγενή κλάδο» στη βιομηχανία λογισμικού (κλειδώματα κ. κλπ.) δημιούργησαν περισσότερα προβλήματα απ' όσα έλυσαν.

Πνευματικά άδικη

«Αν η φύση έχει κάνει ένα πράγμα λιγότερο επιδεκτικό από όλα τα άλλα στο δικαίωμα αποκλειστικής ιδιοκτησίας, αυτό είναι η ενέργεια της σκέψης, αυτό που αποκαλείται ιδέα (...) H φύση έκανε τις ιδέες σαν τη φωτιά, επεκτάσιμες σε όλο τον χώρο, χωρίς να χάνουν τη δύναμή τους σε κανένα σημείο, και σαν τον αέρα τον οποίο αναπνέουμε, ο οποίος είναι αδύνατον να γίνει αποκλειστική ιδιοκτησία κανενός. Οι εφευρέσεις λοιπόν δεν μπορούν από τη φύση τους να γίνουν ιδιοκτησία κανενός».

Τομας Τζέφερσον, Αμερικανός διανοητής και πολιτικός, 1743 – 1826

Η γνώση για λίγους;

Στο πρόβλημα της πνευματικής ιδιοκτησίας οι μεγάλες επιχειρήσεις των Μέσων προωθούν μια νομοθετική λύση εις βάρος προηγούμενων δικαιωμάτων που είχαμε όλοι. Ό,τι δικαιώματα έχουν σήμερα οι πολίτες στη γνώση πρέπει να τα ξεχάσουν. Δανειστικές βιβλιοθήκες τέλος. Απλή έστω πρόσβαση σε ένα πνευματικό έργο σημαίνει αυτόματα αγορά του. «Φωτοτυπίες άρθρων» για εκπαιδευτικούς σκοπούς απαγορεύονται. Όποιος θέλει να διαβάσει κάτι, πρώτα περνάει από το ταμείο και μετά βλέπει.

Τι σημαίνει όμως πρακτικά η ιδιωτικοποίηση της γνώσης μέχρι το τελευταίο γράμμα, μέχρι το τελευταίο bit; Σημαίνει τέλος στην πράξη της δημόσιας εκπαίδευσης. Σημαίνει παγίωση της κοινωνίας των δύο τρίτων. Σημαίνει ότι οι απόκληροι θα μείνουν απόκληροι και οι έχοντες παραμένουν κατέχοντες. Σημαίνει ότι όσοι δεν έχουν τα κεφάλαια να ενταχθούν στην παραγωγική διαδικασία ως επιχειρηματίες, δεν θα έχουν τα μέσα να ενταχθούν ούτε ως εξειδικευμένοι εργάτες. Παράνοια.

Γραφειοκρατία

Βεβαίως, αυτή η λύση μακροπρόθεσμα δεν θα δουλέψει. Όχι μόνο γιατί, όπως έγραψε ο πρωτοπόρος στον κυβερνοχώρο Τζον Πέρι Μπαρλόου, είναι σαν να βάζεις «νέο κρασί σε παλιά μπουκάλια». Κυρίως, διότι αυτή η βιομηχανία πνευματικής ιδιοκτησίας που χτίζουν τώρα οι νομοθέτες δημιουργεί πολλή γραφειοκρατία και πολλούς ενδιάμεσους, κάτι που ακυρώνει την αμεσότητα του νέου μέσου, δηλαδή του Διαδικτύου. Τα λιγότερο προστατευμένα έργα γίνονται ευκολότερα γνωστά και οι ίδιοι οι παραγωγοί πνευματικών έργων προτιμούν μικρότερη προστασία και μεγαλύτερη αποδοχή από το κοινό.

Κεντρικό στοιχείο της κοινωνίας που έρχεται θα είναι η εκπαίδευση: «Οι αναλφάβητοι του 21ου αιώνα δεν θα είναι εκείνοι που δεν θα μπορούν να διαβάζουν, αλλά εκείνοι που δεν θα μπορούν να εκπαιδεύονται και να επανεκπαιδεύονται και να επανεκπαιδεύονται» (Αλβιν Tόφλερ). Το μεγαλύτερο κομμάτι της εκπαιδευτικής διαδικασίας θα γίνεται ηλεκτρονικά. Κεντρικό ζήτημα σ' αυτήν τη διαδικασία θα είναι το πρόβλημα της «πνευματικής ιδιοκτησίας». H τεχνολογία δημιουργεί τις ευκαιρίες, αλλά οι επιλογές είναι πολιτικές. Κι εμείς στην Ελλάδα έχουμε -και εδώ- πολλή δουλειά να κάνουμε και να πάρουμε σημαντικές αποφάσεις, κυρίως για την εκπαιδευτική μας υποδομή και κατά συνέπεια και για το κοινωνικό μας σπίτι.

Διαβάστε

- Lawrence Lessig, «Free Culture: How Big Media Uses Technology and The Law to Lock Down Culture and Control Creativity», εκδ. Penguin (διατίθεται και δωρεάν από το www.lessig.org)