Στην Ουγκαρίτ της Συρίας γεννήθηκε το πρώτο αρχαίο φωνητικό αλφάβητο

Δευτέρα 5 Σεπτεμβρίου 2011

Βασίλης Φουρτούνης: δάσκαλος, αναπληρωματικός Αιρετός ΑΠΥΣΠΕ Αττικής

Πριν από τέσσερις χιλιάδες χρόνια στη Συρία, εκεί που από τους πυροβολισμούς του καθεστώτος έχουν σκοτωθεί σήμερα τουλάχιστον δύο χιλιάδες άνθρωποι, κάπου εκεί  γραφόταν το αρχαιότερο αλφάβητο, το οποίο με τη σειρά του θα γεννούσε μερικά από τα σημαντικότερα συστήματα γραφής του κόσμου, ανάμεσά τους και το ελληνικό.

Είναι η περιοχή της Ουγκαρίτ (σημερινό όνομα Ρας Σάμρα), η οποία ήταν μια σημαντική πόλη-κράτος της αρχαίας Χαναάν, της περιοχής που περιλαμβανόταν μεταξύ της Μεσογείου, της Νεκράς Θάλασσας, του ρου του Ιορδάνη και του Λιβάνου.

Την περιοχή της Χαναάν που βρισκόταν στις ανατολικές ακτές της Μεσογείου, οι Έλληνες την ονόμαζαν Φοινίκη. Έτσι, αυτοί που οι Έλληνες ονόμασαν Φοίνικες και Κόκκινους (από τα περίφημα πορφυρά υφάσματα τους) κατάγονται από τους Χαναναίους Σημίτες, οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί πριν από πολλά χρόνια στη συροπαλαιστινιακή ακτή. Η κλασική Φοινίκη δεν είναι παρά ένα κομμάτι της Χαναάν, αυτό που επέζησε από τη λαίλαπα των "Λαών της Θάλασσας".

Η περιοχή του βασιλείου της Ουγκαρίτ, που ήταν πιθανό να κατοικήθηκε ήδη από την πρώτη εμφάνιση του ανθρώπου στη Συρία, αποτελούσε ένα σημείο συνάντησης πολλών πολιτισμών στην Εγγύς Ανατολή, συμπεριλαμβανομένων του μυκηναϊκού και του κυπριακού.

Όλα ήρθαν στο φως τυχαία το 1928, όταν το άροτρο ενός χωρικού χτύπησε σε μια πλάκα, σκέπασμα ενός τάφου γεμάτου άθικτα μικρά αγγεία. Οι ανασκαφές που ξεκίνησαν οι γαλλικές αρχές της Βηρυτού το 1929 επάνω στο λόφο Ρας Σάμρα στη βόρεια Συρία απόδειξαν ότι ο λόφος αυτός περιέκλειε τα ερείπια της αρχαίας πόλης Ουγκαρίτ, που βρισκόταν σε απόσταση 10 χιλιομέτρων βόρεια της αλ Λαντικίγια (Λατάκιας ή Λαοδίκειας).

Οι ανασκαφές λοιπόν αυτές έφεραν στο φως αλλεπάλληλα αρχαιολογικά στρώματα που χρονολογούνται μέχρι και επτά χιλιάδες χρόνια π.Χ. Τα ευρήματα έδειξαν ότι κάποτε στην Ουγκαρίτ, η φασαρία των δρόμων, οι χρηματικές συναλλαγές στην αγορά, η οργανωμένη θρησκεία, το εμπόριο, οι κατάλογοι, οι νόμοι και η συστηματοποιημένη γραφή που όλα αυτά απαιτούσαν μόνο ασυνήθιστα δεν ήταν. Ίσως μάλιστα η τελευταία χρησιμοποιήθηκε εκεί για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου.

Ανάμεσα στα ευρήματα της περιοχής Ρας Σάμρα, τα πλίνθινα ενεπίγραφα που βρέθηκαν στα ερείπια βιβλιοθήκης της Ουγκαρίτ, κατέχουν την σημαντικότερη θέση αν και βρίσκονται μάλλον σε κακή κατάσταση με αποτέλεσμα να διασώζουν αποσπασματικά πολλά από τα κείμενα.

Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, μέσα στο χώρο της βιβλιοθήκης λειτουργούσε σχολή γραφέων όπου παράλληλα με την συλλογή και αντιγραφή των κειμένων γινόταν και διδασκαλία των σπουδαιοτέρων, σύμφωνα με τις πολιτιστικές επαφές της Ουγκαρίτ, γλωσσών. Αυτό μαρτυρείται από τα διασωθέντα δίγλωσσα (σουμερικά - ακκαδικά) ή τρίγλωσσα (σουμερικά - ακκαδικά - χουρριτικά) λεξιλόγια. Τρεις ακόμα γλώσσες μαρτυρούνται στα ευρήματα αυτά: η κυπριακή, η χεττιτική και η αιγυπτιακή ιερογλυφική.

Στα ερείπια της πόλης κρύβονταν εκτός άλλων ευρημάτων τα λεγόμενα Ουγκαριτικά κείμενα που χρονολογούνται από το 14ο έως το 12ο αι. π.Χ. και τα οποία περιλαμβάνουν ιδιωτικά, διοικητικά και θρησκευτικά κείμενα (λειτουργικά, καταλόγους θεοτήτων, αρχαίους μύθους κ.ά.).

Τα θρησκευτικά αυτά κείμενα, είναι μεγάλης σημασίας, καθώς μας παρουσιάζουν ένα τμήμα από το πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκε η θρησκευτικότητα των ισραηλιτών και η Παλαιά Διαθήκη.

Σχετικά την άποψη ότι στην Ουγκαρίτ έχουμε τα πρώτα δείγματα γραφής δεν είναι ακριβές γιατί η αλήθεια είναι ότι τα αρχαιότερα δείγματα γραφής προέρχονται από την πόλη Ουρούκ της Μεσοποταμίας και είναι του 3500 π.Χ.

Για τη συγκεκριμένη γραφή γνωρίζουμε ότι πρόκειται όμως για ένα περίπλοκο σύστημα συμβόλων, γνωστό μόνο σε μια επαγγελματική τάξη γραφέων το οποίο εξ αυτής τη; Πολυπλοκότητας απέκτησε τεράστια εξουσία.

Τη δύναμή τους θα αμφισβητούσε άθελά του ο λαός της Ουγκαρίτ, οι Χαναναίοι, που σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα περίπου στο 2000 π.Χ. εφηύραν το δικό τους αλφάβητο, που ήταν φωνητικό και άρα ευκολότερο.

Το αλφάβητο της Ουγκαρίτ

Βρέθηκαν ακόμα και σχολικές πινακίδες με «σφηνοειδές αλφάβητο» το οποίο έπρεπε να αντιγράψουν τα αγόρια που μάθαιναν να γράφουν.

Το «σφηνοειδές αλφάβητο» της Ουγκαρίτ χάθηκε γύρω στο 1200 π.Χ, όμως ύστερα από περίπου 200 χρόνια ένα καινούριο αλφάβητο εμφανίστηκε στη Φοινίκη. Είχε 22 γράμματα - τα περισσότερα σύμφωνα.

Κανένας δεν ξέρει ακριβώς γιατί και πώς προέκυψε αυτό το νέο αλφάβητο. Ήταν μάλλον μια σύνθεση ιδεών που προήλθαν από τα ιερογλυφικά και από άλλες γραφές.

Το Φοινικικό αλφάβητο

Μετέπειτα έρευνες θα έδειχναν ότι το ελληνικό αλφάβητο είχε ως πρότυπο το φοινικικό, το οποίο οι Έλληνες γνώρισαν στα ταξίδια τους στην Ανατολική Μεσόγειο τον 9ο αιώνα π.Χ. Εξάλλου, οι ανασκαφές της Ουγκαρίτ έφεραν στο φως ακόμη και προϊόντα εμπορικών συναλλαγών με τις Μυκήνες, ενώ φωνήεντα όπως το a ή το i που υπήρχαν στο δικό της αλφάβητο διατηρήθηκαν αυτούσια και στο ελληνικό.

Η καινοτομία της Ουγκαρίτ μοιάζει σήμερα απλή, χρειάστηκε όμως αιώνες για να πραγματοποιηθεί. Από τη στιγμή που το κατάφερε, το επάγγελμα της γραφής «άνοιξε» και η εξουσία των γραφιάδων περιορίστηκε σημαντικά. Πλέον κάθε παιδί ή ξένος επισκέπτης μπορούσε αν ήθελε να μάθει να γράφει και να διαβάζει.

Αν το απαιτούσε το επάγγελμα ή η ιδιότητά του, μπορούσε να γράψει διοικητικά κείμενα (κληρονομιές, λίστες, εμπορικά έγγραφα), θρησκευτικά έπη (το έπος του Βάαλ ή το έπος του Κερέτ) ή απλές επιστολές. Και να χρησιμοποιήσει για τον σκοπό του πήλινες πλάκες, όπως αυτές που μαρτυρούν ότι στη χώρα της Ουγκαρίτ, ενώ σήμερα η ελευθερία του αντικαθεστωτικού λόγου ασφυκτιά, τη δεύτερη χιλιετία π.Χ., τα σύμφωνα, τα φωνήεντα, οι φθόγγοι και οι συνδυασμοί τους είχαν αρχίσει να γίνονται κτήμα όλων.

Η γλώσσα, λοιπόν, της Ουγκαρίτ ταξινομείται στην σημιτική χαναδική ομάδα. Η μορφή ης γραφής είναι σφηνοειδής. Αλλά τα σημεία χαραγμένα με μυτερό καλάμι επάνω σε πινακίδες από άργιλο, δεν έχουν τίποτα κοινό με τους σουμερο-ακκαδικούς χαρακτήρες εκτός από την μορφή αυτή. Το σχέδιο πολύ απλουστευμένο, ήταν ένα τεχνικό δημιούργημα και ο αριθμός των σημείων, είναι μόνο τριάντα, το απομακρύνει από κάθε σύστημα αναλυτικό ή συλλαβικό. Κάθε σημείο δεν καταγράφει παρά ένα σύμφωνο, ή έναν από τους τρεις φθόγγους α, ε και ου συνδυασμένους με το λεπτό σημιτικό άλεμ. Έχουμε λοιπόν να κάνουμε με ένα αληθινό συμφωνικό αλφάβητο. Πρόκειται για μια μεγαλοφυή σύλληψη που είχαν οι γραφιάδες της Ουγκαρίτ: μετατρέποντας με τον τρόπο τους από την παράδοση σφηνοειδές υλικό και μειώνοντας το δια μας σε τριάντα χαρακτήρες, είχαν «επινοήσει» την ίδια του αλφαβήτου.

Σε ότι αφορά την ίδια την πόλη της Ουγκαρίτ γνωρίζουμε ότι δέχτηκε μεγάλο πλήγμα όταν στα μέσα του 14ου αιώνα π.Χ. ένας μεγάλος σεισμός κατέστρεψε αυτή και το λιμάνι της.

Οι μεγάλοι θολωτοί τάφοι, που βρέθηκαν σε σπίτια πλουσίων δείχνουν ότι η πόλη γνώρισε και πάλι την ευημερία κάτω από την επίδραση του μυκηναϊκού πολιτισμού. Όμως κατά τα τέλη όμως του 13ου αιώνα με αρχές του 12ου, ήρθε η οριστική καταστροφή της Ουγκαρίτ από τις επιδρομές των «λαών της θάλασσας». Ευρήματα στην Κύπρο (τότε Αλασγία) έδειξαν ότι κάποιοι από τους διασωθέντες ταξίδεψαν για να σωθούν και να βρουν καταφύγιο στις απέναντι ακτές της Κύπρου.

Κατά την εποχή του Σιδήρου και από τον 6ο έως τον 4ο π.Χ. αιώνα στην περιοχή υπήρχαν μόνο μικροί καταυλισμοί και οι Έλληνες που έφτασαν εκεί αυτή την περίοδο, ονόμασαν το λιμάνι της Ουγκαρίτ, "Λευκό λιμένα".

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΝΤΥΠΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τόμ. Γ2
• Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Botsford & Robinson, ΜΙΕΤ, 1979
• Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, Antony Andrewes, ΜΙΕΤ, 1983
• Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός: Η επίδραση της Ανατολής, Walter Burkert, Παπαδήμας, 2000
• Οι Έλληνες και οι Κληρονομιές τους (τίτλος πρωτοτύπου: The Greeks and their Heritage, Oxford University Press, 1981), Arnold Toynbee, Καρδαμίτσας, 1992
• Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία, Heinz-Gunther Nesselrath, Τόμ. A΄, Παπαδήμας, 2001
• Μέσα Επικοινωνίας στην Αρχαία Ελλάδα, Corinne Coulet, Παπαδήμας
• Οι Μνήμες της Μεσογείου, Προϊστορία και Αρχαιότητα, Fernand Braudel, Λιβάνης, 2000
• Εισαγωγή στην Ελληνική Παλαιογραφία, Elpidio Mioni, ΜΙΕΤ, 1985
• Το Βιβλίο στην Αρχαιότητα, Horst Blanck, Παπαδήμας, 1994
• Μπαμπινιώτης, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, 5η Έκδ., Αθήνα 2002
• Κάρολ Ντόναχιου, Η ιστορία της γραφής, εκδόσεις Μετέχμειο
• LEROI-GOURHAN. Andre. Le Geste el la Parole. 2 τόμοι Albin Michel Paris 1964
• ΤΣΑΙΛΝΤ, Γκόρντον, Ο άνθρωπος πλάθει τον εαυτό του, εκδόσεις Ράππα Αθήνα 1971.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• http://metexmio.forumup.gr/about405-metexmio.html
• http://www.tanea.gr/politismos/article/?aid=4654045
• http://www.roufianos.com
• http://el.wikipedia.org