Την τελευταία δεκαετία σε αρκετές χώρες του κόσμου εντείνονται ολοένα και περισσότερο τα φαινόμενα βίας, εκφοβισμού και επιθετικής συμπεριφοράς στους σχολικούς χώρους. Στην Ελλάδα, μόλις τα τελευταία έτη άρχισε να απασχολεί τους ερευνητές και τους ιθύνοντες ο προβληματισμός για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού. Τα ερευνητικά ευρήματα σε διεθνές επίπεδο έχουν καταδείξει ότι τα αίτια του φαινομένου και η ίδια η φύση των περιστατικών διαφέρουν τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά από χώρα σε χώρα, ώστε άλλου τύπου σχολικής βίας καταγράφεται στις Η.Π.Α. και άλλου τύπου στις Ευρωπαϊκές χώρες.
Όπως διαπιστώνεται από πρόσφατη έρευνα που διεξήχθη από το Υπουργείο Παιδείας με την επιστημονική ευθύνη των Β. Αρτινοπούλου, Θ. Μπάμπαλη και Β.Νικολόπουλου, και σκοπό τη διερεύνηση του φαινομένου στην Ελλάδα, η σχολική βία εκδηλώνεται με διαφορετικό τρόπο στις επιμέρους βαθμίδες εκπαίδευσης και η σοβαρότητα των περιστατικών τείνει να κλιμακώνεται με την ηλικία.. Στο Δημοτικό σχολείο τα κρούσματα που αφορούν στη σωματική, λεκτική βία και την άσχημη συμπεριφορά κυμαίνονται σε ιδιαίτερα χαμηλές τιμές. Επίσης, στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο τα φαινόμενα εκφοβισμού εστιάζονται σε φαινόμενα βίας που συνδέονται κυρίως με φυλετικές, κοινωνικές, εθνολογικές διακρίσεις ενώ εμφανίζεται και ένα σημαντικό ποσοστό για άλλους λόγους που δεν προσδιορίζονται.
Όπως υποστηρίζεται στα συμπεράσματα της ίδιας έρευνας, “κλειδί” στην αντιμετώπιση του φαινομένου και στην άμβλυνση των συνεπειών που μπορεί να έχει, αποτελεί η συνεργασία και η κοινή δράση οικογένειας και σχολείου. Η συνεργασία σχολείου και οικογένειας αναγνωρίζεται ως καθοριστικής σημασίας, αλλά στην πράξη διαπιστώνεται ότι τα εμπόδια είναι αρκετά και ουσιαστικά, καθώς γονείς και οι εκπαιδευτικοί προσπαθούν να οριοθετήσουν το ρόλο τους, ενώ θεσμοθετημένες μορφές επικοινωνίας και συνεργασίας δεν λειτουργούν ή δεν είναι πάντα αποτελεσματικές.
Δραστηριότητες που θεωρούνται ως καλές πρακτικές για την ουσιαστική αντιμετώπιση του φαινομένου, σε σχέση με τη συμβολή του σχολείου και της οικογένειας είναι :
- Η δημιουργία και διατήρηση σαφούς συστήματος παρακολούθησης της εφαρμογής των σχολικών κανόνων και της προστασίας της σχολικής κοινότητας από περιστατικά ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού.
- Η καθιέρωση διαδικασιών ακρόασης όταν εμφανίζεται περιστατικό βίας και ανάθεση ρόλων συμβούλων και διαμεσολαβητών σε εκπαιδευτικούς με ειδικές γνώσεις και δεξιότητες πάνω σε τέτοια θέματα.
- Η ανάπτυξη υποστηρικτικών μηχανισμών για τη δυνατότητα προσφυγής σε ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, διοικητικές δομές εκπαίδευσης κ.τ.λ.
- Η Τακτική ενημέρωση και επικοινωνία με τους γονείς με σκοπό την ευαισθητοποίησή τους.
- Η πρόβλεψη διαδικασίων για στενότερη επικοινωνία και συνεργασία μεταξύ εκπαιδευτικών και γονέων. Στις περιπτώσεις που οι γονείς απέχουν ή διαπιστωθεί παραμέληση του γονεϊκού τους ρόλου, θα πρέπει να αξιοποιούνται ειδικοί επαγγελματίες όπως κοινωνικοί λειτουργοί οι οποίοι, όταν χρειάζεται, θα επισκέπτονται την οικογένεια των μαθητών και θα διευκολύνουν αυτή τη σύνδεση.
- Η καθιέρωση τακτικών εκδηλώσεων- συναντήσεων κατά τις απογευματινές ώρες ανά τρίμηνο με πρωτοβουλία και ευθύνη της διεύθυνσης κάθε σχολείου με τη συμμετοχή και των γονέων, έτσι ώστε οι τελευταίοι να είναι ενήμεροι για τις προσπάθειες που γίνονται στο σχολείο και να είναι διαθέσιμοι για συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές.
- Η επιμόρφωση και η πολύπλευρη ενημέρωση και έγκυρη γνώση των γονέων για θέματα αγωγής και προστασίας των δικαιωμάτων των παιδιών.
- Η διερεύνηση όλων των παραμέτρων που συνδέονται με κάθε ανώνυμη ή επώνυμη καταγγελία, πριν πάρει τον δρόμο του εντοπισμού τυχόν ευθυνών, σε επίπεδο Διεύθυνσης, είναι απαραίτητο να καταβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια, έτσι ώστε κάθε τυχόν γεγονός ή περιστατικό ενδοσχολικής βίας να ανταποκρίνεται πλήρως στη έννοια και στη θεωρητική βάση των ζητημάτων. Όλα τα περιστατικά δεν έχουν τον χαρακτήρα ενδοσχολικής βίας. Σε αρκετές περιπτώσεις είναι συγκρούσεις περιστασιακού χαρακτήρα που οφείλονται σε εξωγενείς παράγοντες ή ακόμη περισσότερο στα προβλήματα της προσωπικότητας του παιδιού.
- Η αύξηση του αριθμού των εμπλεκομένων εκπαιδευτικών στις ομάδες δράσεις που ορίζονται στο επίπεδο της σχολικής μονάδας (από δύο εκπαιδευτικούς σε επτά). Πιο συγκεκριμένα, οι ομάδες δράσεις να απαρτίζονται από εκπαιδευτικούς και των ειδικοτήτων που υπηρετούν στην σχολική μονάδα , καθώς επίσης και με την συμμετοχή ψυχολόγου ή κοινωνικού λειτουργού που υπηρετεί στην μονάδα. Οι παραπάνω εκπαιδευτικοί θα προτείνονται ύστερα από απόφαση του συλλόγου διδασκόντων κατόπιν εθελοντικής εκδήλωσης ενδιαφέροντος. Τα θέματα της σχολικής βίας αποτελούν αντικείμενο τουλάχιστον δύο φορές ανά εξάμηνο ειδικής συνεδρίασης του συλλόγου διδασκόντων στην οποία θα εξετάζονται και θα γίνεται συζήτηση για όλες τις εκδοχές και τις μορφές σχολικού εκφοβισμού και βίας που παρατηρούνται κατά την διάρκεια της λειτουργίας της σχολικής μονάδας. Εξίσου χρήσιμο είναι τα θέματα ενδοσχολικής βίας να αποτελούν αντικείμενο διαβούλευσης και λήψης μέτρων από το σχολικό συμβούλιο.
- Η θεσμοθέτηση υποχρεωτικών επιμορφωτικών δράσεων για τους εκπαιδευτικούς με την υποστήριξη επιστημονικών φορέων. Τα σεμινάρια επιμόρφωσης να έχουν ποικίλο περιεχόμενο, καλύπτουν και ικανοποιούν τις ιδιαίτερες ανάγκες, ανησυχίες και προβληματισμούς όλων των υποκειμένων της εκπαιδευτικής κοινότητας. Το χρονικό διάστημα οργάνωσης των επιμορφωτικών δράσεων να είναι η περίοδος 1-10 Σεπτεμβρίου, 16-21 Ιουνίου και στο μεσοδιάστημα της διάρκειας της σχολικής χρονιάς Ιανουάριο Φεβρουάριο να καθιερωθεί ειδική μέρα επιμόρφωσης με απαλλαγή από τα διδακτικά καθήκοντα για όλους τους εκπαιδευτικούς ενώ για τους γονείς των παιδιών όλου του σχολείου να πραγματοποιούνται αντίστοιχες δράσεις, με βάση όμως ένα ολοκληρωμένο οργανωτικό σχεδιασμό, που να επιτρέπει στους γονείς να συμμετέχουν, όσο το δυνατόν περισσότεροι (εβδομάδα δράσεων για την καταπολέμηση της ενδοσχολικής βίας και τον εκφοβισμό.
- Η έμπρακτη καταδίκη συμπεριφορών βίας απέναντι σε μέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας (γονείς απέναντι σε εκπαιδευτικούς , όπως και μαθητές απέναντι σε εκπαιδευτικούς, αλλά και αντίστροφα) είναι απαραίτητο όχι απλά να καυτηριάζονται ηθικά, αλλά να αντιμετωπίζονται με αυστηρά μέτρα ποινικού χαρακτήρα, έτσι ώστε να γίνεται πραγματική αποτροπή και απάλειψη αυτών των φαινομένων. Ήδη είναι θετικό το γεγονός ότι έχει ήδη θεσμοθετηθεί η ποινική αντιμετώπιση και μεταχείριση εκείνων των πολιτών που καταφεύγουν σε πράξεις βίας μέσα στο σχολείο και ιδιαίτερα απέναντι σε εκπαιδευτικούς.
- Η συγκρότηση σχολικής ομάδας διαχείρισης κρίσεων και φαινομένων σχολικού εκφοβισμού.
- Η ανάθεση συγκεκριμένων εξατομικευμένων ευθυνών σε κάθε μέλος της ομάδας αυτής ( ψυχολογική και ψυχοπαιδαγωγική παρέμβαση, ενημέρωση, άμεση βοήθεια κ.λ.π.).
- Η υλοποίηση προγραμμάτων ευαισθητοποίησης για τους διευθυντές και εκπαιδευτικούς των σχολείων και εξειδικευμένης κατάρτισης, που να περιλαμβάνουν θέματα περιγραφής των πιθανών αντιδράσεων σε μια κρίση, τεχνικών αντιμετώπισης και υπηρεσιών των παιδιών.
- Η συστηματική και επαγγελματική προετοιμασία των εκπαιδευτικών και αναζήτηση βοήθειας από σχολικούς ψυχολόγους και ειδικούς επιστήμονες για προβλήματα και καταστάσεις όπου οι ίδιοι εκτιμούν ότι δε γνωρίζουν πώς να τις χειριστούν.
- Η διαμόρφωση ενός σχεδίου δράσης σε επίπεδο σχολικής μονάδας που θα διευκολύνει την άμεση αντίδραση σε μια κατάσταση κρίσης.
- Η ανάπτυξη συνεργασίας μεταξύ των εκπαιδευτικών μέσα από την ενίσχυση της παιδαγωγικής λειτουργίας της σχολικής μονάδας και των εσωτερικών της διαδικασιών.
- Η συγκρότηση παιδαγωγικού συμβουλίου σε επίπεδο σχολικής μονάδας με τη συμμετοχή εκπαιδευτικών τόσο της σχολικής μονάδας όσο και από την ευρύτερη εκπαιδευτική κοινότητα για την αντιμετώπιση και διαχείριση εκπαιδευτικών θεμάτων που χρήζουν εξειδικευμένης εμπειρίας και γνώσης.
- Η αύξηση των προσλήψεων των σχολικών ψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών στα σχολεία με κύριο στόχο η παρουσία αυτού του σημαντικού εξιδεικευμένου εκπαιδευτικού δυναμικού, να εξασφαλίζεται με συγκεκριμένο ωράριο εργασίας τουλάχιστον δύο ημερών ανά σχολείο.
Επίσης, είναι αναγκαίες συγκεκριμένες ρυθμίσεις και παρεμβάσεις ανά σχολείο για τους γονείς τόσο των μαθητών που είναι θύτες όσο και αυτών που είναι θύματα. Πιο συγκεκριμένα όσον αφορά για τους γονείς του παιδιού που εκφοβίζεται θα πρέπει :
- Να παράσχουν στο παιδί τους υποστήριξη και ασφάλεια, χωρίς να το κατακρίνουν.
- Να ακούσουν προσεκτικά τι έχει να τους πει το παιδί τους για τα συναισθήματά του και για τις ανάγκες του.
- Να παρακολουθούν στενά την εξέλιξη της κατάστασης, αλλά και την υγεία του παιδιού τους.
Όσον αφορά για τους γονείς του παιδιού που εκφοβίζει θα πρέπει :
- Να συνεργαστούν με το σχολείο για την αντιμετώπιση του προβλήματος του παιδιού τους σχετικά με τη βία.
- Να συνεργαστούν με το διευθυντή και τον δάσκαλο του παιδιού τους για την εφαρμογή των κανόνων, των συνεπειών και την πρόληψη τέτοιων συμπεριφορών.
- Να παρακολουθήσουν την εξέλιξη της κατάστασης και να συνεργαστούν στενά με το σχολείο.
Τέλος, κρίνεται απαραίτητη με βάση τη νέα πραγματικότητα της όξυνσης των προβλημάτων βίας και παραβατικότητας στα σχολεία να γίνει επέκταση του νέου πειθαρχικού πλαισίου, που ισχύει για τους μαθητές/τριες των γυμνασίων όπως πρόσφατα έχουν διαμορφωθεί, και για τις τάξεις Ε, ΣΤ τάξεις των δημοτικών σχολείων έτσι ώστε οι μαθητές/τριες των δημοτικών σχολείων να προσαρμόζονται αποτελεσματικά στις απαιτήσεις των κανονισμών λειτουργίας των σχολείων που έχουν σχέση με θέματα συμπεριφοράς και σχολικής πειθαρχίας, πριν τη μετάβασή τους από τη βαθμίδα του Δημοτικού Σχολείου στη βαθμίδα του Γυμνασίου.
* Ο Κώστας Ανθόπουλος είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Α΄Συλλόγου Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Θεσσαλονίκης και μέλος της Γραμματείας Τομέα Παιδείας ΠΑ.ΣΟ.Κ. – Κίνημα Αλλαγής