Μιχάλης Κασσωτάκης*: Παρουσίαση του τετράτομου έργου της εκατόχρονης ιστορίας της ΔΟΕ

H μελέτη της ιστορίας της εκπαίδευσης προϋποθέτει, μεταξύ άλλων, τη διερεύνηση του ρόλου, τον οποίο διαδραμάτισαν στον τομέα αυτόν οι συνδικαλιστικές οργανώσεις των εκπαιδευτικών τόσο μέσω των συγκρούσεών τους με την κρατική εξουσία όσο και μέσω των παρεμβάσεών τους στους κατά καιρούς διαλόγους για την παιδεία και της διατύπωσης από μέρους τους ποικίλων προτάσεων για την αναβάθμισή της.
Για τον λόγο αυτό θεωρούμε πολύ σημαντικό το τετράτομο έργο, που κυκλοφόρησε πρόσφατα, με τον τίτλο: «Διδασκαλική Ομοσπονδία Ελλάδος: 1922-2022: ένας αιώνας αγώνων για την εκπαίδευση, τους εκπαιδευτικούς, την κοινωνία». Η δημοσίευση αυτή έγινε με την ευκαιρία της συμπλήρωσης, το 2022, εκατό χρόνων παρουσίας της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδος (ΔΟΕ) στα εκπαιδευτικά δρώμενα στη χώρα μας. Η διερεύνηση της εξελικτικής πορείας και των δράσεων του κεντρικού συνδικαλιστικού οργάνου των δασκάλων κατά τη διάρκεια της παραπάνω εκατονταετίας και η συγγραφή σχετικής εκτενούς έκθεσης ανατέθηκαν από η ΔΟΕ, το 2018, σε τέσσερις πανεπιστημιακούς καθηγητές και συγκεκριμένα στους: Σήφη Μπουζάκη, Ομότιμο Καθηγητή του Πανεπιστημίου Πατρών, Δημήτρη Χαραλάμπους, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Χρήστο Τζήκα, τέως Αναπληρωτή Καθηγητή και Γιάννη Μπέτσα Αναπληρωτή, επίσης, Καθηγητή του ίδιου Πανεπιστημίου. Συντονιστής του φιλόδοξου αυτού εγχειρήματος ήταν ο Σήφης Μπουζάκης, η συμβολή του οποίου στη μελέτη της Ιστορίας της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης είναι αναμφισβήτητη. Αξίζει, ακόμη, να σημειωθεί ότι τα μέλη της παραπάνω ομάδας εργάστηκαν εντατικά επί τέσσερα περίπου χρόνια χωρίς την παραμικρή αμοιβή.
Την εν λόγω επιστημονική ομάδα συνέδραμαν οι παρακάτω νέοι ερευνητές, διδάκτορες ή υποψήφιοι διδάκτορες ως επί το πλείστον: Κώστας Ανθόπουλος, Τριαντάφυλλος Δούκας, Ευαγγελία Κανταρτζή, Αιμιλία Κοκονάκη, Τάνια Κολυμπάρη, Δημήτρης Κορομπόκης, Μαρία Ματούση, Παρασκευάς Μεϊμέτης, Ζέτα Παπανδρέου, Παναγιώτης Παπαδούρης, Αθανασία Πολυζοπούλου, Περσεφόνη Σιμενή, Αναστασία Τσιομπάνου και Ιωάννης Χαραλαμπόπουλος. Σημαντική βοήθεια στην ολοκλήρωση του ογκώδους αυτού έργου (σύνολο σελίδων 2 577), το οποίο υλοποιήθηκε κάτω από δύσκολες συνθήκες λόγω των προβλημάτων, τα οποία δημιούργησαν στη χώρα μας η οικονομική κρίση που εκδηλώθηκε μετά το 2009 και η πανδημία του Convid19, προσέφεραν τα στελέχη της Γραμματείας της ΔΟΕ και κυρίως, η Μαρία Καζαντζή και η Άννα Κυριαζή, καθώς και άλλα μέλη του τεχνικού προσωπικού.
Για τη συγγραφή του «μνημειώδους» αυτού έργου αντλήθηκαν πληροφορίες από το ψηφιοποιημένο αρχείο του περιοδικού της Δ.Ο.Ε «Το Διδασκαλικό Βήμα», αλλά και από άλλα αρχεία της ίδιας Οργάνωσης. Στοιχεία αντλήθηκαν, επίσης, από ατομικές συλλογές ιστορικών ντοκουμέντων, από τα πρακτικά των Γενικών Συνελεύσεων της Δ.Ο.Ε. και από καταθέσεις εμπειριών μεμονωμένων ατόμων που διετέλεσαν. κατά καιρούς. μέλη των Διοικητικών Συμβουλίων της. Αξιοποιήθηκαν, τέλος,, θέσεις διακεκριμένων πανεπιστημιακών δασκάλων και άλλων ερευνητών, καθώς και απόψεις πολιτικών προσώπων, προερχομένων από όλες τις κομματικές παρατάξεις, τα οποία έδρασαν κατά το εξεταζόμενο χρονικό διάστημα.
Η μελέτη της ιστορικής πορείας της ΔΟΕ χωρίστηκε, με βάση αντικειμενικά κριτήρια, σε τέσσερις περιόδους, οι οποίες μνημονεύονται παρακάτω, Καθένα από τα μέλη της τετραμελούς ερευνητικής- συγγραφικής ομάδας είχε την ευθύνη της διερεύνησης μιας από τις περιόδους αυτές και της συγγραφής αντίστοιχου τόμου. Παρά το γεγονός ότι τα πρόσωπα που μελέτησαν τις δράσεις της ΔΟΕ κατά τη διάρκεια κάθε εξεταζόμενης περιόδου και συνέγραψαν τις αντίστοιχες εκθέσεις ήταν διαφορετικά, η καταγραφή των σχετικών στοιχείων και η διάρθρωση της συγγραφής των οικείων τόμων στηρίχθηκαν και στις τέσσερις περιπτώσεις στην ίδια μεθοδολογία, η οποία αναγράφεται στο αρχικό κεφάλαιο κάθε τόμου. Έτσι επιτεύχθηκε ενιαία δομή για το σύνολο του έργου και συνεκτικότητα των περιεχομένων του.

Πρώτος τόμος
O πρώτος τόμος του υπό εξέταση έργου, τη σύνταξη του οποίου είχε αναλάβει ο Χρήστος Τζήκας, καλύπτει την περίοδο από το 1922- έτος ίδρυσης της ΔΟΕ – έως το τέλος του πρώτου μισού του 20ου αιώνα (1949) [1] Η ανάγνωσή του οδηγεί στις εξής διαπιστώσεις: Από την ίδρυσή της η ΔΟΕ αγωνίστηκε, όπως γράφει ο συντάκτης του τόμου αυτού στο οπισθόφυλλό του, «για μια καλύτερη παιδεία, έχοντας ως βασικές επιδιώξεις: α) τη γενίκευση και βελτίωση της λαϊκής εκπαίδευσης, β) την αναβάθμιση της κοινωνικής θέσης των δασκάλων και γ) την αύξηση των απολαβών τους. Οι προσπάθειες της Ομοσπονδίας «γνώρισαν κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου και επιτυχίες και αποτυχίες αλλά και διαιρέσεις». Η ΔΟΕ άλλοτε συγκρούστηκε με την κρατική εξουσία και άλλοτε συμπορεύτηκε μ’ αυτήν, ανάλογα με τους συσχετισμούς που επικρατούσαν κάθε φορά «οι οποίοι αντανακλούσαν τις κυρίαρχες κοινωνο-πολιτικές αντιπαραθέσεις κατά το αντίστοιχο χρονικό διάστημα».
Στηριζόμενοι στο περιεχόμενο του συγκεκριμένου τόμου. μπορούμε να ισχυριστούμε ότι «οι κυβερνώντες ήθελαν τον δάσκαλο συνοδοιπόρο του κράτους, Για τον λόγο αυτόν απέλυαν ή καθαιρούσαν τα Δ.Σ. της εν λόγω Ομοσπονδίας, αν διαφωνούσαν μαζί τους». Πολλά αγωνιστικά στελέχη της ΔΟΕ υπέστησαν κατά την περίοδο αυτή διώξεις, ενώ η ίδια η Ομοσπονδία οδηγήθηκε σε διάλυση. Οι διώξεις, όμως, αυτές δεν έκαμψαν το φρόνημα και το αγωνιστικό πνεύμα των δασκάλων. Ακόμη και κατά την περίοδο της κατοχής αλλά και του εμφύλιου πολέμου η Ομοσπονδία, παράνομη ή ημιπαράνομη, αγωνιζόταν για τη συγκρότηση ενός εκπαιδευτικού συστήματος, το οποίο θα συνέβαλλε στη διαμόρφωση μιας κοινωνίας ισότητας και δικαιοσύνης.
Κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου Πολέμου επικράτησαν στη ΔΟΕ συντηρητικές διοικήσεις, οι οποίες συμβιβάστηκαν με τις επιλογές και την ιδεολογία του εμφυλιακού κράτους. Παρόλα αυτά, συνέχισαν «να αγωνίζονται για τη βελτίωση της κοινωνικής και οικονομικής θέσης των δασκάλων».

Δεύτερος τόμος
Ο δεύτερος, τόμος, ο οποίος συντάχθηκε από τον Γιάννη Μπέτσα, πραγματεύεται τη δράση της ΔΟΕ κατά την περίοδο από το 1950 έως την πτώση της δικτατορίας (1974). « Η πορεία της κατά το διάστημα αυτό αντανακλά», σύμφωνα με τον συγγραφέα του παραπάνω τόμου, «την κατάσταση που χαρακτήριζε την ελληνικής κοινωνία της εποχής εκείνης, βασικό στοιχείο της οποίας ήταν η διάκριση των πολιτών σε εθνικόφρονες και μη εθνικόφρονες». Οι προτεραιότητες του συνδικαλιστικού φορέα των δασκάλων, οι οποίες προσδιόρισαν  και τις δράσεις που ανέπτυξε την περίοδο αυτή. μπορούν να ερμηνευθούν και να κατανοηθούν μόνο, αν εξετασθούν υπό το πρίσμα αυτό.
Ο εγκλωβισμός του διδασκαλικού συνδικαλιστικού κινήματος στις πολιτικές επιλογές και τις επιδιώξεις της κρατικής εξουσίας είχε ως αποτέλεσμα τη μειωμένη αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεών του, οι οποίες επικεντρώνονταν στη διεκδίκηση ικανοποιητικών αμοιβών των δασκάλων και στην κοινωνική αναβάθμιση της θέσης τους.

Τρίτος τόμος
Στον τρίτο τόμο, ο οποίος έχει συγγραφεί από τον Σήφη Μπουζάκη, καταγράφεται και σχολιάζεται, με ιδιαίτερα επιτυχή τρόπο, η πορεία της ΔΟΕ από την πτώση της δικτατορίας (1974) έως το τέλος του εικοστού αιώνα (2000). Το διάστημα αυτό χαρακτηρίζεται από την έντονη δραστηριότητα της Ομοσπονδίας, η οποία στόχευε στον εκδημοκρατισμό και στην αποχουντοποίηση της εκπαίδευσης, στην αλλαγή τους συστήματος εποπτείας και αξιολόγησης των δασκάλων και στην ποιοτική αναβάθμιση της εκπαίδευσής τους.
Μετά το εισαγωγικό κεφάλαιο, το οποίο, όπως αναφέραμε προηγουμένως, είναι κοινό σε όλους τους τόμους, προσδιορίζεται, στο δεύτερο κεφάλαιο, το γενικότερο ιδεολογικο-πολιτικό, κοινωνικο-οικονομικό και εκπαιδευτικό συγκείμενο το οποίο επηρέασε τη δράση της ΔΟΕ κατά το συγκεκριμένο διάστημα. Ακολουθεί η αναφορά στην εσωτερική λειτουργία της Ομοσπονδίας που αποτελεί αντικείμενο του τρίτου κεφαλαίου του τόμου αυτού. Τα επόμενα κεφάλαια, από το τέταρτο έως και το έκτο, πραγματεύονται τις θέσεις της ΔΟΕ για επαγγελματικά ζητήματα των δάσκαλων, καθώς και για ποικίλα εκπαιδευτικά και εθνικά ζητήματα. Αναλύονται, ακόμη, οι συνεργασίες της με άλλους κοινωνικούς και εκπαιδευτικούς φορείς, καθώς και οι συγκρούσεις της με το κράτος. Καταγράφονται, επίσης, τα επιτεύγματα του συνδικαλιστικού κινήματος των δασκάλων, τα οποία κατά τη συγκεκριμένη περίοδο είναι και πολλά και σημαντικά, με κυριότερο αυτό της θεσμοθέτησης, επί Υπουργίας του Απόστολου Κακλαμάνη, των Πανεπιστημιακών Παιδαγωγικών Τμημάτων Εκπαίδευσης Δασκάλων και Νηπιαγωγών. Η απόφαση αυτή ικανοποιούσε το χρόνιο αίτημα του διδακτικού προσωπικού της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης για την ανωτατοποίηση των βασικών σπουδών των δασκάλων, η οποία αναμενόταν να συμβάλει στην αναβάθμιση της κοινωνικο-οικονομικής τους θέσης, καθώς και στην εξίσωση του κοινωνικού τους κύρους με αυτό των λοιπών μελών της κοινωνίας που είχαν αντίστοιχα προσόντα. Ο τρίτος τόμος κλείνει με τη διατύπωση των συμπερασμάτων που προκύπτουν από την ανασκόπηση των δραστηριοτήτων της ΔΟΕ κατά τη συγκεκριμένη περίοδο και με την παράθεση εκτενούς παραρτήματος που περιέχει ενδιαφέροντα συμπληρωματικά στοιχεία.

Τέταρτος τόμος
Στον τέταρτο τόμο, που έχει συγγραφεί από τον Δημήτρη Χαραλάμπους, ο οποίος έχει ιδιαίτερα εντρυφήσει στην περίοδο της μεταπολίτευσης, μελετάται η δράση της ΔΟΕ κατά το διάστημα από το 2000 έως το 2022. Την περίοδο αυτή, η ΔΟΕ διεκδίκησε την ικανοποίηση διαφόρων επαγγελματικών και εκπαιδευτικών αιτημάτων του κλάδου, λειτουργώντας μέσα σε ένα δυσμενές περιβάλλον, λόγω της οικονομικής κρίσης που έπληξε τη χώρα από το 2009 και εξής και της πανδημίας του convid19.
Κατά την πρώτη υποπερίοδο του διαστήματος αυτού, ήτοι από το 2000 έως και το 2009, η οποία θεωρείται από τον συγγραφέα του εν λόγω τόμου ως περίοδος σχετικής οικονομικής ευημερίας, οι αντίστοιχες κυβερνήσεις δεν ανταποκρίθηκαν στα αιτήματα της ΔΟΕ. Η άρνηση αυτή προκάλεσε έντονες κινητοποιήσεις, οι οποίες οδήγησαν. τον Σεπτέμβριο του 2006, στη μεγαλύτερη απεργιακή έκρηξη στην ιστορία του κλάδου των δασκάλων.
Κατά τη δεύτερη υποπερίοδο (2010-2022), η κοινωνικο-οικονομική και υγειονομική κρίση της χώρας όχι μόνον εκμηδένισαν τις πιθανότητες υλοποίησης των αιτημάτων της ΔΟΕ, αλλά προκάλεσαν και δραστική περικοπή των μισθών των μελών της, καθώς και επιδείνωση των όρων εργασίας τους. Τα επιτεύγματα της δράσης της ΔΟΕ θεωρούνται κατά το διάστημα 2000 – 2022 πενιχρά. Η πιο σημαντική κατάκτηση της περιόδου αυτής είναι η καθιέρωση της υποχρεωτικής δίχρονης προσχολικής αγωγής, ενώ η μεγαλύτερη απώλεια είναι η κατάργηση των Διδασκαλείων και της Μετεκπαίδευσης. Η αντίσταση, επίσης, στις προσπάθειες του κράτους να εισαγάγει στην εκπαίδευση ένα σύστημα αξιολόγησης των σχολικών μονάδων και των διδασκόντων, αποτελεί ένα άλλο χαρακτηριστικό της δράσης της ΔΟΕ κατά τα τελευταία χρόνια.

Συμπεράσματα
Κρίνοντας συνολικά το τετράτομο αυτό έργο, μπορούμε να ισχυριστούμε τα ακόλουθα. Πρόκειται για ένα δημοσίευμα, το οποίο, αναμφίβολα, αποτελεί ουσιαστική συμβολή στη μελέτη του συνδικαλιστικού κινήματος των εκπαιδευτικών στην Ελλάδα. Από αυτό μπορεί κανείς να αντλήσει πλήθος πληροφοριών, οι οποίες δεν περιορίζονται μόνο στην εξέλιξη του εκπαιδευτικού συνδικαλισμού στη χώρα μας, αλλά αφορούν γενικότερα τη διαχρονική ανάπτυξη των χαμηλών βαθμίδων της Ελληνικής Εκπαίδευσης.
Στη διελκυστίνδα ανάμεσα στις διεκδικήσεις των εκπαιδευτικών και τις προτάσεις των εκπροσώπων της κρατικής εξουσίας μπορεί, επίσης, να στηριχτούν ερμηνείες σχετικές με τις στρεβλώσεις, τις ασυνέχειες και τις ασυνέπειες της Ελληνικής Εκπαίδευσης ή με τις αποτυχίες υλοποίησης καινοτομιών, με πιο πρόσφατο το παράδειγμα της εφαρμογής της αξιολόγησης στην εκπαίδευση.
Άποψή μας είναι ότι κανείς δεν θα μπορεί στο προσεχές μέλλον να ασχοληθεί σοβαρά με την Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης χωρίς να μελετήσει, μαζί με άλλες πηγές, το εν λόγω έργο. Εκφράζω τα συγχαρητήριά μου σε όλους τους συντελεστές της πραγματοποίησής του και ιδιαίτερα στην τετραμελή συγγραφική ομάδα. Ξέχωρα συγχαίρω τον συντονιστή της, Σήφη Μπουζάκη, τον οποίο θεωρώ ως τον σημαντικότερο εν ζωή ιστορικό της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης.
Εύχομαι, τέλος,, το αξιέπαινο παράδειγμα της Δ.Ο.Ε. να μιμηθούν και οι λοιπές οργανώσεις των εκπαιδευτικών και όχι μόνον. Η μελέτη της ιστορίας τους θα συμβάλει στη συλλογική αυτογνωσία και θα καταστήσει τις μελλοντικές παρεμβάσεις τους στα εκπαιδευτικά δρώμενα πιο αποτελεσματικές.

[1] Η παρουσίαση του περιεχομένου καθενός από τους τέσσερις τόμου, περιέχει αποσπάσματα από τις περιλήψεις που υπάρχουν στα οπισθόφυλλά τους. Τα αποσπάσματα  αυτά τίθενται σε εισαγωγικά

* Ο Μιχάλης Κασσωτάκης είναι Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, τέως Πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας