Μια δύσκολα ανιχνεύσιμη ασθένεια καταστρέφει τα πολύτιμα ελαιόδεντρα της νότιας Ιταλίας εδώ και 10 χρόνια και οι επιστήμονες επιστρατεύουν ειδικά εκπαιδευμένους σκύλους που «μυρίζουν» το βακτήριο που πλήττει τα λιόδενδρα.
Ένα ηλιόλουστο χειμωνιάτικο πρωινό, ο εκπαιδευτής σκύλων Mario Fortebraccio σκύβει αργά προς μια σειρά από ελαιόδεντρα σε γλάστρες και το δείχνει με το χέρι του. Περιμένοντας αυτό το σήμα, ο Πάκο, ένα τρίχρονο λευκό Λαμπραντόρ, ορμάει μέσα από τη σειρά των φυτών με το κεφάλι του γερμένο, μυρίζοντας κάθε γλάστρα στη ρίζα, με τον ρυθμό της εισπνοής του να αντηχεί στο θερμοκήπιο.
Ο σκύλος ψάχνει προσεκτικά για κάτι που οι άνθρωποι δεν μπορούν να αντιληφθούν.
Στο Vivai Giuranna, ένα εκτεταμένο εμπορικό θερμοκήπιο με πάνω από ένα εκατομμύριο φυτά στην Parabita, στη νότια ιταλική περιοχή της Απουλίας, το λαμπραντόρ ψάχνει για το Xylella fastidiosa , ένα είδος βακτηρίου που καταστρέφει τα ελαιόδεντρα της νότιας Ιταλίας την τελευταία δεκαετία.
Ο Πάκο και μερικοί άλλοι τετράποδοι συνάδελφοι αποτελούν την άριστα εκπαιδευμένη ομάδα Xylella Detection Dogs. «Αυτά τα σκυλιά έχουν κάτι μοναδικό», λέει ο Angelo Delle Donne, ο επικεφαλής φυτοϋγειονομικός επιθεωρητής για την κυβέρνηση της επαρχίας Lecce, ο οποίος μάχεται με το Xylella από τότε που ανακαλύφθηκε στην Απουλία το 2013.
Το Xylella fastiodiosa είναι ένα βακτήριο που φράζει το ξυλόχιλο (τα αγγεία που μεταφέρουν νερό από τις ρίζες στα φύλλα) των δέντρων και άλλων ξυλωδών φυτών και τα πνίγει αργά μέχρι θανάτου.
Οι σκούρες , ένα κοινό έντομο, μεταδίδουν την ασθένεια: όταν δαγκώνουν ένα μολυσμένο φύλλο, τα βακτήρια μετακινούνται στο σάλιο τους και τα ζωύφια μεταδίδουν την ασθένεια όταν τρέφονται με το επόμενο υγιές φυτό τους.
Δεν υπάρχουν γνωστές θεραπείες για αυτήν την ασθένεια και μόλις μολυνθεί, το φυτό σιγά-σιγά στεγνώνει (αν και ορισμένα μολυσμένα φυτά καταφέρνουν να επιβιώσουν χωρίς να εμφανίζουν συμπτώματα). Υπάρχουν πολλά στελέχη Xylella και μαζί επηρεάζουν 595 είδη φυτών παγκοσμίως στην τελευταία καταμέτρηση.
Τον περασμένο αιώνα, η Xylella έχει αποδεκατίσει πορτοκαλιές στη Βραζιλία, αμπελώνες στη νότια Καλιφόρνια και αχλαδιές στην Ταϊβάν. Τότε, πριν από 10 χρόνια, η Ξυλέλλα έφτασε στις ελιές της Απουλίας .
Με τα 60 εκατομμύρια ελαιόδεντρα της, η Απουλία παρήγαγε έως και το 50% του ελαιολάδου της Ιταλίας , αλλά μέσα σε λίγα μόλις χρόνια, η Xylella μόλυνε και σκότωσε 21 εκατομμύρια δέντρα, πολλά από τα οποία ήταν αρκετών αιώνων .
Σήμερα, μια απέραντη “θάλασσα” από νεκρούς, γκρίζους κορμούς δέντρων καλύπτει το κάτω μέρος της περιοχής, με ό,τι έχει απομείνει από χιλιάδες αγροκτήματα μικρής κλίμακας, ελαιοτριβεία και θερμοκήπια.
Η Ιταλία λαμβάνει μέτρα όπως η μεγάλης κλίμακας παρακολούθηση της νόσου . Ωστόσο, η Ξυλέλλα συνεχίζει να εξαπλώνεται στα ελαιόδεντρα της περιοχής.
Καθώς τα βακτήρια συνεχίζουν να εξαπλώνονται προς τα βόρεια με ρυθμό περίπου 20 km (12 μίλια) ετησίως, εμφανίζονται και σε άλλες περιοχές της Ιταλίας και της Ευρώπης, οι κυβερνήσεις ανησυχούν , ενώ επιστήμονες και επιθεωρητές φυτών αγωνίζονται να περιορίσουν την ασθένεια και να την αποτρέψουν από την εξάπλωσή της περαιτέρω.
Μόλις εντοπιστεί ένα μολυσμένο δέντρο κοντά σε υγιή δέντρα , πρέπει να ξεριζωθεί και να επιθεωρηθούν προσεκτικά τυχόν άλλα δέντρα σε γειτνίαση 50 μέτρων (160 πόδια).
Ο Nicola di Noia, γεωπόνος από τον Τάραντα και γενικός διευθυντής της Unaprol , της μεγαλύτερης κοινοπραξίας παραγωγών ελαιολάδου της Ιταλίας, κατανοεί καλά τον κίνδυνο του Xylella και υποστηρίζει δυνατά τον περιορισμό του.
«Είναι μια άνευ προηγουμένου οικολογική, περιβαλλοντική καταστροφή», λέει. «Δεν μπορούμε απλώς να παγιδευτούμε στο οικολογικό πάθος. Πρέπει να είμαστε πιο επιστημονικοί.»
Το 2020, σκέφτηκε την προηγούμενη εμπειρία του ως καραμπινιέρος (αξιωματικός της ιταλικής χωροφυλακής), που εργαζόταν με σκύλους μοριακής ανίχνευσης για την αποκάλυψη ναρκωτικών και εκρηκτικών και θυμήθηκε τις απίστευτες οσφρητικές τους ικανότητες. Τι θα γινόταν αν μπορούσαν να εντοπίσουν και το Xylella;
«Αρχίσαμε να ψάχνουμε για παρόμοια έργα που έγιναν από σκύλους σε φυτά», λέει ο Di Noia. Και ανακάλυψαν ότι μια ομάδα Καλιφορνέζων ειδικών είχε βρει έναν τρόπο να χρησιμοποιήσει τη μυρωδιά για να ανιχνεύσει βακτήρια στα εσπεριδοειδή .
Ενθουσιασμένος από την πιθανότητα, ο Di Noia μίλησε για αυτήν την ιδέα με την Ente Nazionale della Cinofilia Italiana, την εθνική οργάνωση που είναι υπεύθυνη για την αναγνώριση, την τυποποίηση και την καταγραφή των γενεαλογικών σκύλων στην Ιταλία και με τους επικεφαλής ερευνητές για το Xylella στο Μπάρι της Απουλίας πρωτεύουσα, στο Εθνικό Συμβούλιο Ερευνών.
Συγκέντρωσε τα χρήματα και αποφάσισε να καλέσει το… ιππικό – τους σκύλους ανίχνευσης Xylella.
Η μύτη ενός σκύλου, καταρχήν, λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο που λειτουργεί η μύτη ενός ανθρώπου. Καθώς εισπνέουμε και εκπνέουμε, οι υποδοχείς στη μύτη ανιχνεύουν μόρια στον αέρα και στέλνουν τις πληροφορίες στον εγκέφαλο.
Η μύτη ενός σκύλου έχει μερικά διαφορετικά χαρακτηριστικά που κάνουν το ζώο υπερ-μυριστή. Το μπροστινό μέρος της μύτης χρησιμεύει για την υγρασία του εισερχόμενου αέρα που βοηθά την όσφρηση και στη συνέχεια ο αέρας διοχετεύεται στους πνεύμονες και εν μέρει σε έναν οσφρητικό θάλαμο γεμάτο με υποδοχείς για τη σύλληψη οσμών.
Και εκεί είναι που οι σκύλοι ξεπερνούν την ανθρώπινη μύτη: οι σκύλοι έχουν 20 φορές περισσότερους οσφρητικούς υποδοχείς από τους ανθρώπους που στέλνουν σήματα στον εγκέφαλό τους.
Όταν ο σκύλος εκπνέει, ο αέρας βγαίνει από τις δύο πλευρικές σχισμές της μύτης, όχι από τα ρουθούνια όπως κάνουμε εμείς: αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι σκύλοι μπορούν να μυρίζουν σε έναν συνεχή κύκλο, πιάνοντας μεγάλους όγκους αέρα και οσμών.
«Υπάρχουν ζώα που βλέπουν πολύ περισσότερα χρώματα από εμάς», είπε η Adee Schoon, μια ανεξάρτητη Ολλανδή βιολόγος που εργάζεται με την ανίχνευση αρωμάτων από ζώα τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. «Αν πάρετε αυτή την αναλογία και τη χρησιμοποιήσετε με τα σκυλιά, μπορείτε να δείτε ότι είμαστε σίγουρα τυφλοί στις οσμές σε σύγκριση με τους σκύλους».
Ωστόσο, η εκπαίδευση ενός νέου σκύλου δεν είναι εύκολη και μπορεί να πάρει λίγο χρόνο. Σύμφωνα με τη Serena Donnini, εκπαιδεύτρια σκύλων για το ENCI και συντονιστή του πειραματικού προγράμματος Xylella Detection Dogs, υπάρχουν ορισμένες ράτσες σκύλων, όπως το σπρίνγκερ σπάνιελ, το γερμανικό ποιμενικό, το κόκερ σπάνιελ και το Λαμπραντόρ, που χάρη στη μεγαλύτερη μύτη τους και χώρο στο στήθος, είναι πιο πιθανό να γίνουν καλοί σούπερ μυρωδιές και να εργάζονται σε μεγαλύτερες βάρδιες με αυτοκατευθυνόμενο τρόπο, συχνά επιδιώκοντας ένα άρωμα για ώρες.
Αλλά αυτό δεν αρκεί, λέει ο Donnini, γιατί η προσωπικότητα ενός σκύλου είναι επίσης σημαντική: για να περάσουν όλες τις εξετάσεις για να γίνουν σκυλιά ανίχνευσης, τα ζώα πρέπει να αγαπούν να παίζουν και να τρώνε.
Ο Donnini λέει ότι είναι ζωτικής σημασίας να εκπαιδεύσουμε τα σκυλιά με τις σωστές μυρωδιές, και εδώ είναι που οι επιστήμονες του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνών διαδραματίζουν θεμελιώδη ρόλο. Για να σωθούν τα δέντρα από το Xylella , αυτό το άρωμα είναι η μυρωδιά ενός μολυσμένου φυτού. Όπως και οι άνθρωποι, όταν τα φυτά μολύνονται, ο μεταβολισμός και η μυρωδιά τους αλλάζουν.
Ο Donato Boscia, ιολόγος φυτών και επικεφαλής της μονάδας Μπάρι του Ινστιτούτου CNR για την Αειφόρο Προστασία Φυτών που είναι υπεύθυνος για τη μελέτη του Xylella , παρέχει στον Donnini πιστοποιημένα μολυσμένα φυτά ελιάς. Η ομάδα του Boscia αυτή τη στιγμή προσπαθεί να καταλάβει τα συγκεκριμένα μόρια που απελευθερώνονται από τα μολυσμένα φυτά που αντιλαμβάνονται τα σκυλιά.
«Δεν ξέρουμε πραγματικά, αλλά πρέπει να δώσουμε στον σκύλο όλα τα κομμάτια του παζλ ώστε να μπορεί να δημιουργήσει μια ακριβή εικόνα μυρωδιάς», προσθέτει ο Donnini.
Για να δείξει την ακρίβεια των σκύλων, ο Donnini απλώνει πέντε μικρές ελιές σε γλάστρες στη σειρά στην αυλή του Forestaforte, ένα ελαιοτριβείο και το ερευνητικό φυλάκιο του CNR στο Salento. Ένα από τα φυτά φέρει μια ετικέτα με μια κόκκινη κουκκίδα, πιστοποιημένη ως μολυσμένη με Xylella από την ομάδα του Boscia.
Ο εκπαιδευτής σκύλων Fortebraccio δίνει σήμα στον Ellis, το επτάχρονο άσπρο και καφέ σπάνιελ σπρίντερ του, που τρέχει με σπριντ μέσα από τα φυτά, παγώνει μπροστά από το μολυσμένο φυτό και κουνώντας την ουρά της, επιστρέφει στον εκπαιδευτή για να ζητήσει την τροφή της.
Ανεξάρτητα από το πού ήταν τοποθετημένο το φυτό στη γραμμή, τόσο ο Έλις όσο και ο Πάκο μπορούσαν ξεκάθαρα να εντοπίσουν και να παγώσουν μπροστά του.
Δεν παρουσιάζουν όλα τα φυτά που έχουν μολυνθεί από την Xylella συμπτώματα αντιληπτά στον άνθρωπο, και αυτός είναι ένας λόγος που έχει αποδειχθεί τόσο δύσκολο να περιοριστεί η ασθένεια. Τα σκυλιά θα μπορούσαν να βοηθήσουν να σταματήσει η εξάπλωση σε κρίσιμες στρατηγικές τοποθεσίες, όπως θερμοκήπια και λιμάνια. Πιστεύεται ότι μέσω ενός εισαγόμενου φυτού καφέ από τη Λατινική Αμερική το Xylella έφτασε στην Απουλία αρχικά, σύμφωνα με μια μελέτη με επικεφαλής την Annalisa Giampetruzzi του Πανεπιστημίου του Bari Aldo Moro.
«Ακριβώς αυτά τα μέρη ήταν ο Δούρειος ίππος στον οποίο η Xylella εισήχθη σε μια νέα περιοχή», λέει ο Boscia. Φαντάζονται εκπαιδευμένα σκυλιά που αναπτύσσονται σε κάθε λιμάνι εισόδου που δέχεται εισαγόμενα φυτά και άλλα που θα ανιχνεύουν περιοδικά τα θερμοκήπια της περιοχής.
«Πρέπει να εκπαιδεύσουμε τους σκύλους να αναγνωρίζουν φυτά που έχουν μολυνθεί από την Xylella ανεξάρτητα από το είδος φυτού όπου βρίσκεται», είπε ο Boscia. Οι ερευνητές ακόμα δεν γνωρίζουν αν οι ενώσεις που μυρίζουν τα σκυλιά προέρχονται από τις ρίζες ή από τα κλαδιά του δέντρου. Εξακολουθούν να είναι αβέβαιοι εάν, με την ίδια εκπαίδευση, θα μπορέσουν να αποκαλύψουν ταυτόχρονα τα βακτήρια σε ένα φυτό δεντρολίβανου ή πικροδάφνης.
Καθώς οι Ιταλοί επιστήμονες συνεχίζουν να μελετούν τα μολυσμένα φυτά, οι σκύλοι θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως απόδειξη της ιδέας για να δημιουργήσουν ένα όργανο που θα μπορούσε να βοηθήσει και στην αναζήτηση Xylella . Υπάρχει ακόμη πολλή δουλειά που πρέπει να γίνει, αλλά οι ερευνητές ελπίζουν ότι τα Xylella Detection Dogs θα είναι ένα άλλο όργανο για την αντίθεση των θανατηφόρων βακτηρίων.
Εκτός από τις τρομερές επιπτώσεις της Xylella στη νότια ιταλική επικράτεια, ο Di Noia ανησυχεί για τις ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα που απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα από τα ατελείωτα δάση των νεκρών ελαιόδεντρων καθώς αποσυντίθενται.
«Είναι ένα κόστος που πρέπει να πληρώσουμε όλοι, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, για να περιορίσουμε μια περιβαλλοντική καταστροφή», λέει ο Ντι Νόια.
Δείτε βίντεο του euronews στα ελληνικά
- Διαβάστε αναλυτικά το άρθρο του Agostino Petroni του BBC με τίτλο «The plan to save Italy’s dying olive trees with dogs» στα αγγλικά, πατώντας ΕΔΩ
