Ειρήνη Διάδου*: Τα χαρακτηριστικά του αποτελεσματικού σχολικού ηγέτη

Η ηγεσία στους εκπαιδευτικούς οργανισμούς φαίνεται να επηρεάζει σημαντικά τη μάθηση στη σχολική τάξη. Είναι ο δεύτερος σημαντικότερος παράγοντας – μετά τη διδασκαλία – σε έμμεση η άμεση επίδραση στη μάθηση. Οι ηγέτες στους εκπαιδευτικούς οργανισμούς βελτιώνουν τη διδασκαλία με έμμεσο τρόπο μέσω της επίδρασής τους στην παρακίνηση των εκπαιδευτικών, τη δέσμευση και της συνθήκες εργασίας. Ο σχολικός ηγέτης είναι ένας από τους κύριους υπεύθυνους για τη βελτίωση της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας του εκπαιδευτικού έργου. Ποιες δεξιότητες και ικανότητες όμως θα πρέπει να έχει και ποια χαρακτηριστικά θα πρέπει να συγκεντρώνει προκειμένου να είναι αποτελεσματικός θα εξετάσουμε σε αυτή την εργασία.

Ηγετικές δεξιότητες και ικανότητες
Η δυνατότητα των ηγετικών στελεχών της εκπαίδευσης να ανταποκριθούν με επιτυχία σε έναν πολυσύνθετο και απαιτητικό ρόλο μέσα στη σχολική μονάδα προϋποθέτει μια σειρά από ικανότητες και δεξιότητες προκειμένου να εκδηλώσουν  συμπεριφορές όπως αυτές που αναλύθηκαν προηγουμένως. Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες ταξινόμησης των ηγετικών ικανοτήτων.
Ο Σαΐτης (2008α) διακρίνει τις εξής τρεις κατηγορίες:

• Η ικανότητα του «συνεργάζεσθαι». Σε αυτή την κατηγορία μεταξύ άλλων περιλαμβάνονται η γνώση και η ικανότητα χειρισμού της ψυχολογικής κατάστασης των ατόμων και των ομάδων, η αντικειμενικότητα, η ανεκτικότητα, η υπομονή και η καλή διάθεση, η ικανότητα επικοινωνίας, η ικανότητα διαχείρισης συγκρούσεων και κρίσεων.
• Η επαγγελματική ικανότητα, δηλαδή διοικητική πείρα και άρτια επιστημονική κατάρτιση. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται οι ικανότητες εκτίμησης των καθηκόντων, των ευθυνών και των προβλημάτων των υφισταμένων, η ικανότητα αποτελεσματικής εποπτείας και η ικανότητα λήψης ορθολογικών αποφάσεων.
• Αντιληπτική ικανότητα Να λειτουργεί όχι μόνο ως εκτελεστικό όργανο αλλά και ως εποπτικός παράγοντας. Θα πρέπει να διαθέτει παρατηρητικότητα, διοικητική φαντασία και ενεργητικότητα, ικανότητα εντοπισμού αδυναμιών, ικανότητα σχεδιασμού και εφαρμογής. (Σαίτης, 2008α, Κατσαρός, 2008)

Μια σύγχρονη διάκριση των ηγετικών ικανοτήτων είναι αυτή η οποία προκύπτει από την προσέγγιση της συναισθηματικής νοημοσύνης του Goleman (Κατσαρός, 2008) και περιλαμβάνει δύο κατηγορίες ικανοτήτων: τις προσωπικές (αυτοεπίγνωση, αυτοπεποίθηση), δηλαδή πώς το άτομο χειρίζεται τον εαυτό του, και τις κοινωνικές (κοινωνική επίγνωση, διαχείριση σχέσεων), δηλαδή πώς χειρίζεται τις σχέσεις του με τους άλλους. Οι δύο αυτές κατηγορίες αναπτύσσονται σε τέσσερις διαστάσεις της συναισθηματικής νοημοσύνης, στις οποίες εντάσσεται η πλειονότητα των ικανοτήτων της σύγχρονης ηγεσίας
Οι τομείς της συναισθηματικής νοημοσύνης και οι σχετικές δεξιότητες (βασίζεται σε αντίστοιχη παρουσίαση των Goleman, Boyatzis, McKee, 2002: 58-59) όπως κωδικοποιούνται  από τον Κατσαρό (2008):

Προσωπικές δεξιότητες:

• Αυτοεπίγνωση: αφορά την ικανότητα να γνωρίζει και να αναγνωρίζει κανείς την συναισθηματική του κατάσταση, τις διαθέσεις, τις δυνάμεις και τις προτιμήσεις του.
  • Συναισθηματική Επίγνωση: η ικανότητα κάποιου να αναγνωρίζει τα συναισθήματά του και την επενέργειά τους, η αξιοποίηση της διαίσθησης στις αποφάσεις.
  • Ακριβής αυτοαξιολόγηση: η γνώση των δυνατοτήτων και των ορίων μας.
• Αυτοπεποίθηση: η ικανότητα κάποιου να αντιλαμβάνεται πλήρως τις θετικές διαστάσεις της αξίας του και των δυνατοτήτων του.
  • Αυτοδιαχείριση: αφορά την ικανότητα να ελέγχει κανείς τα συναισθήματά του και να ρυθμίζει τις παρορμήσεις του και να κινητοποιείται για την επίτευξη των στόχων του.
  • Αυτοέλεγχος: η ικανότητα κάποιου να κρατά υπό έλεγχο τα διασπαστικά συναισθήματα και τις παρορμήσεις του.
  • Διαφάνεια: η δυνατότητα να επιδεικνύουμε τιμιότητα και ακεραιότητα. η αξιοπιστία μας.
  • Προσαρμοστικότητα: η ικανότητα ευελιξίας μπροστά σε εμπόδια ή αλλαγές.
  • Επίτευξη: το εσωτερικό κίνητρο για τη βελτίωση της απόδοσής μας, με βάση τα προσωπικά μας κριτήρια επιτυχίας.
  • Πρωτοβουλία: η ετοιμότητα για δράση και αξιοποίηση των ευκαιριών.
  • Αισιοδοξία: η ικανότητα να βλέπουμε τη θετική πλευρά των καταστάσεων.

Κοινωνικές δεξιότητες:

• Κοινωνική επίγνωση: αφορά την ικανότητα αντίληψης της πραγματικότητας.
  • Ενσυναίσθηση: η ικανότητα αντίληψης των συναισθημάτων, των αναγκών και απόψεων των άλλων και επίδειξης ενεργού ενδιαφέροντος για τις ανησυχίες τους.
  • Οργανωτική επίγνωση: η ετοιμότητα αντίληψης της οργανωτικής πραγματικότητας, των σχέσεων που προσδιορίζουν τη λήψη των αποφάσεων, των στρατηγικών.
  • Εξυπηρέτηση: η ικανότητα αναγνώρισης και κάλυψης των αναγκών υφισταμένων – πελατών.
• Διαχείριση σχέσεων: αφορά την ικανότητα διαχείρισης των διαπροσωπικών σχέσεων.
  • Έμπνευση: η ικανότητα καθοδήγησης ατόμων και ομάδων προς το όραμα.
  • Επιρροή: η ικανότητα αποτελεσματικής διαχείρισης μεθόδων πειθούς.
  • Ανάπτυξη των άλλων: η ικανότητα αντίληψης των αναγκών ανάπτυξης των άλλων και υποστήριξής τους μέσα από ανατροφοδότηση και καθοδήγηση.
  • Καταλυτική δράση στην αλλαγή: η ικανότητα ανάληψης πρωτοβουλιών και καθοδήγησης προς νέες κατευθύνσεις.
  • Διαχείριση συγκρούσεων: η ικανότητα διαπραγμάτευσης και επίλυσης διαφωνιών.
  • Οικοδόμηση δεσμών: η ικανότητα καλλιέργειας και συντήρησης ενός δικτύου σχέσεων.
  • Σύμπραξη και συνεργασία: η ικανότητα ανάπτυξης συνεργατικότητας και ομαδικότητας.

Οι βασικές ηγετικές ικανότητες που είναι απαραίτητες για την αποτελεσματική άσκηση της ηγεσίας και οι οποίες ασφαλώς σχετίζονται άμεσα με την ηγετική συμπεριφορά και τον τύπο ηγεσίας που υιοθετεί ο ηγέτης της σχολικής μονάδας, καθώς επίσης και με το ιεραρχικό επίπεδο στο οποίο ασκείται η ηγεσία, καθώς αυτό προσδιορίζει τις προτεραιότητες, τις συνθήκες – πιέσεις οι οποίες συντρέχουν, και τις επιδιώξεις του ηγέτη είναι οι ακόλουθες:

Διαμόρφωση του μέλλοντος, δημιουργία οράματος, σύνδεσή του με την «καθημερινότητα», προώθηση «αλλαγής – καινοτομιών»
Για την πραγματοποίηση της δημιουργίας αλλά και της επίτευξης του οράματος ο διευθυντής- ηγέτης θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από ικανότητα δημιουργίας οράματος και ανάληψης πρωτοβουλιών και καθοδήγησης προς νέες κατευθύνσεις. Επίσης θα πρέπει να έχει στρατηγική σκέψη και ικανότητα γρήγορης και αποτελεσματικής διαχείρισης προβλημάτων. Απαραίτητη είναι η ανεπτυγμένη ενσυναίσθηση, συντονισμός οράματος με τις ανάγκες των άλλων, αποδοχή οπτικής και ιδεών των άλλων καθώς και η καλλιέργεια αίσθησης κοινού σκοπού. Επίσης συντελούν προς την επίτευξη των στόχων η έμπνευση, πρόκληση, κινητοποίηση και ενδυνάμωση συνεργατών προς το όραμα και η ικανότητα της πειθούς και της έμπνευση εμπιστοσύνης. Τέλος ο διευθυντής θα πρέπει να διακρίνεται για τη διαφάνεια του, την πίστη στο όραμα και να αποτελεί παροχή προτύπου.

Καθοδήγηση διδασκαλίας και μάθησης για υλοποίηση της βασικής αποστολής και των σκοπών της εκπαίδευσης
Ο διευθυντής-ηγέτης θα πρέπει να διακρίνεται για τις παρακάτω ικανότητες: ικανότητα έμπνευσης, ενθουσιασμού και δέσμευσης προς το έργο της εκπαίδευσης. Ικανότητα εφαρμογής των αρχών και πρακτικών διδασκαλίας και μάθησης. Ικανότητες πρόσληψης, ανάλυσης και ερμηνείας πληροφοριών. Ικανότητα προώθησης του διαλόγου για την αποτελεσματική διδασκαλία – μάθηση. Ικανότητα ανάπτυξης σχετικών στρατηγικών και εκπ/κών προγρ/των-δράσεων. Ικανότητα ανάπτυξης των εκπαιδευτικών και τέλος για την ικανότητα αναγνώρισης των επιτυχιών, χρήση επαίνου, αλλά και αμφισβήτηση της χαμηλής απόδοσης.

Ανάπτυξη συνεργατικής κουλτούρας / ανάπτυξη όλων
Απαραίτητες θεωρούνται οι ικανότητες / δεξιότητες των οποίων η ύπαρξη συνδέεται με την ανάπτυξη κουλτούρας του οργανισμού η οποία αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη δημιουργία και υλοποίηση ενός οράματα καθώς και για τη βελτίωση του εκπαιδευτικού έργου. Η κυριότερη ικανότητα που πρέπει να έχει ο διευθυντής- ηγέτης (αφετηρία για τη δημιουργία σχολικής κουλτούρας) είναι η  ενσυναίσθηση και  το γνήσιο ενδιαφέρον για τους άλλους. Άλλες ικανότητες που συνδράμουν στη δημιουργία συνεργατικής κουλτούρας είναι η ικανότητα καλλιέργειας σχέσεων συνεργασίας, η ικανότητα να ακούει, ικανότητα επικοινωνίας, η ικανότητα διαχείρισης των συγκρούσεων, ικανότητα ανάπτυξης των άλλων και των ομάδων, η ικανότητα ανάπτυξης και συντήρησης σχέσεων μέσα και έξω από το σχολείο, επιρροή, έμπνευση και υποκίνηση των άλλων για την επίτευξη υψηλών στόχων, η ικανότητα λήψης και παροχής ανατροφοδότησης και τέλος η ικανότητα αποδοχής υποστήριξης από άλλους.

Διοίκηση του οργανισμού, ανάπτυξη δομών, στρατηγικών, κουλτούρας, συστημάτων
Οι ικανότητες που θα πρέπει να έχει ένας διευθυντής-ηγέτης είναι οι παρακάτω:

• Οργανωτική επίγνωση
• Ικανότητα άσκησης καθημερινής διοίκησης
• Ικανότητα ανάθεσης διοικητικών καθηκόντων και παρακολούθησης της εκπλήρωσής τους
• Επιρροή
• Ικανότητα ιεράρχησης προτεραιοτήτων
• Ικανότητα προγραμματισμού και οργάνωσης του ιδίου και των άλλων
• Ικανότητα λήψης τεκμηριωμένων αποφάσεων
• Δημιουργική σκέψη και ικανότητα ανάληψης πρωτοβουλιών
• Επίτευξη και εσωτερική κινητοποίηση
• Ικανότητα επίλυσης προβλημάτων

Ανάπτυξη αίσθησης ευθύνης, ανάπτυξη υπευθυνότητας και συνυπευθυνότητας όλων
Για να πραγματοποιηθεί η ανάπτυξη των παραπάνω  ικανοτήτων ο διευθυντής θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από διαφάνεια, ειλικρίνεια, ακεραιότητα, πολιτική διορατικότητα και ικανότητα πρόληψης, ικανότητα κατανομής ευθυνών ανάλογα με τις ικανότητες, τις εμπειρίες και τις κλίσεις των εκπαιδευτικών, ικανότητα ανάπτυξης διαδικασιών αυτοαξιολόγησης με τη συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων στη σχολική ζωή και η ικανότητα αξιοποίησης στοιχείων και μεθόδων συλλογής και ερμηνείας τους για την εκτίμηση δυνατοτήτων – αδυναμιών του σχολείου.

Ενδυνάμωση σχολικής κοινότητας, γονέων, φορέων τοπικής κοινωνίας, παρακολούθηση, διαχείριση αλλαγών και πιέσεων του περιβάλλοντος, συσχέτιση εκπαίδευσης – κοινωνίας
Για την ανάπτυξη και ενδυνάμωση των σχέσεων αυτών ο διευθυντής-ηγέτης πρέπει να έχει κοινωνική επίγνωση, ανοιχτή επικοινωνία, ικανότητα να ακούει, ικανότητα αναγνώρισης της πολιτιστικής και κοινωνικής πολυμορφίας και της ποικιλίας της σχολικής κοινότητας και της τοπικής κοινωνίας, ικανότητα συμμετοχής σε ένα διάλογο που οδηγεί στην ανάπτυξη συνεργασιών και στη διαμόρφωση συναίνεσης γύρω από αξίες, πεποιθήσεις και ικανότητα να δέχεται ανατροφοδότηση από την τοπική κοινωνία και να ενεργεί ανάλογα.
Ο Αποτελεσματικός Ηγέτης προσπαθεί να διαμορφώσει ένα κοινά αποδεκτό όραμα για το μέλλον της σχολικής μονάδας, σύμφωνο με τις αξίες και τις ανάγκες του σχολείου, επικεντρώνεται σε υψηλότερα ηθικά πρότυπα και αξίες. Εξειδικεύει σαφείς κοινούς στόχους και σχέδια, καλλιεργεί υψηλές προσδοκίες μάθησης και συμπεριφοράς, κινητοποιεί τους εκπαιδευτικούς και συνεργάζεται με αυτούς αναπτύσσοντας εμπιστοσύνη, κατανέμοντας αρμοδιότητες και αποφάσεις και αποδεικνύοντας, μέσω των ενεργειών του, ότι ενδιαφέρεται και σέβεται τα μέλη του οργανισμού. Για τους παραπάνω λόγους ο αποτελεσματικός ηγέτης θα πρέπει να συγκεντρώνει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά προκειμένου να πετύχει τους στόχους της σχολικής μονάδας.

* H Ειρήνη Διάδου είναι δασκάλα ειδικής αγωγής

Πατήστε εδώ και δείτε τα 5 προηγούμενα άρθρα της Ειρήνης Διάδου