Ποιος δεν κάνει λάθη;
Το αρχικό αυτό ερώτημα μάς επιτρέπει να αναφερθώ σε ένα θέμα, ελπίζω κοινού ενδιαφέροντος, όπως το «περί λάθους». Εξάλλου, η ανθρώπινη ύπαρξη μάλλον προϋποθέτει το λάθος σε κάθε της έκφραση, σε κάθε της κίνηση και δημιούργημα, σε κάθε ηλικία, φύλλο, τάξη, ειδίκευση.
Βρίσκω πολύ σημαντικό να αναλογιστούμε πως το λάθος είναι όντως ανθρώπινη υπόθεση και βάση βαθιάς ενδοσκοπικής συζήτησης.
Το σημερινό Σχολιάκι έλαβε αφορμή από την Εφημερίδα των Συντακτών της 7/10, και από το πολύ ενδιαφέρον άρθρο τού Αρχιτέκτονα και Ιστορικού Τέχνης Κ.Ν.Μ. Καζαμιάκη. Ο αρθρογράφος παραθέτει πολλά διαχρονικά παραδείγματα σημαντικών διανοούμενων, οι οποίοι παραδέχονται (και κυρίως αποδέχονται) πως το λάθος είναι αναγκαιότητα, ως προς την ολοκλήρωση μιας δημιουργίας.
Ακόμα και στο «τέλειο έργο» (γραπτό, εικαστικό, παραστατικό, ηχητικό) δεν μπορεί παρά να υπάρχουν λάθη, κρυφά ή και με καταφανή ίχνη.
Κατ’ αρχάς, το λάθος, ιδίως όταν είναι εσκεμμένο ή υποσυνείδητο, σε πολλές περιπτώσεις είναι υποκειμενική υπόθεση που συμβαίνει ανάλογα με τη συναισθηματική και πνευματική ωριμότητα, την αντίληψη που έχεις για τον κόσμο, καθώς και με την προσωπική και αισθητική άποψη του καθ’ ενός. Όποτε μετονομάσουμε το αντικειμενικό λάθος σε «προσωπική άποψη» και στις περιπτώσεις που τη θεωρήσουμε ή τη βαφτίσουμε «αντικειμενική», τότε στην ουσία παρεκκλίνουμε από την προσωπική διάσταση της κρίσης μας και αυτονόητα του λάθους μας…
Το λάθος στην τέχνη είναι αναπόφευκτο και εγγενές στοιχείο τού δημιουργήματος, αφού η ίδια η φαντασία ξεπερνάει την «κανονικότητα» του σωστού και αγγίζει νοητές σφαίρες, ακόμα και εξωπραγματικές! Είναι όμως «λάθος» αυτή η… εκτροπή να περνάς σε «άλλους κόσμους», τους οποίους δημιουργεί η φαντασία και η ανάγκη των υπερβάσεων; Υποθέτω πως ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ δημιούργησε το δικό του υπερβατικό «λάθος», για να μπορέσει να συνομιλήσει με τον… Θεό και να γράψει τα αριστουργηματικά του ορατόρια…
Εάν ο Μπαχ δεν ξεκινούσε από μια τόσο… λογικά παράλογη σκέψη, ίσως δεν θα είχαμε τα τόσα και τέτοιας ποιότητας, υψηλού επιπέδου, κολοσσιαία έργα. Το παράδειγμα του Μπαχ δεν είναι το μοναδικό· πλήθος συνθετών ξεπερνούσαν την πεζή τους πραγματικότητα κι αναζητούσαν, μέσα από την υπέρβαση (το ενσυνείδητό τους λάθος) τη λύτρωση και την αποκάλυψη ενός άλλου ηχητικού κόσμου…
Όλοι εμείς, όσοι ηχογραφούν και δισκογραφούν μουσική, πάντα κάνουν λάθη (μια νότα, ένας παρατονισμός στον στίχο, μια περίεργη συγχορδία, μια κακή συνήχηση, μια νότα τού ερμηνευτή που δεν «πάτησε» καλά) κι αυτό το ανακαλύπτουμε μετά. Αναγκαζόμαστε συχνά να το αφήνουμε ως έχει. Μετά, το ακούμε αποτυπωμένο στον δίσκο, αναγκαζόμενοι να το αποδεχθούμε και, πολλές φορές, να το… συνηθίσουμε. Οι ακροατές, ωστόσο, ακούνε και αγαπάνε πολλά τραγούδια με λάθη και τα αφομοιώνουνε…
-Ο Μέσι, επινοεί τις τρίπλες και τις διεισδύσεις του, εξαναγκάζοντας σε λάθη τούς αμυντικούς τής αντιπάλου ομάδας.
– Το 9 και το 6 το αντιλαμβάνεσαι ανάλογα με την οπτική σου γωνία.
– Στην πανσέληνο άλλος «βλέπει» βουνά και κοιλάδες και άλλος χαρακτηριστικά προσώπου.
– Στην εκκλησία, το… δάκρυ τής Παναγιάς τής… Μεγαλόχαρης είναι αποδεδειγμένα μια οφθαλμαπάτη.
-Ο… Πλάστης που δημιούργησε τον Αδάμ και την Εύα, έκανε λάθος να τους αφήσει να πολλαπλασιαστούν, διότι από το λάθος αυτό, προέκυψε η αιμομιξία, με αποτέλεσμα οι μετέπειτα γενιές, αθώες για την ανυπακοή των πρωτόπλαστων, να πρέπει να παλέψουν με πολλές αρρώστιες!!!
– Η θρησκευτική εικονογραφία-ζωγραφική, δεν ελάμβανε υπόψη το «λάθος» της απουσίας π ρ ο ο π τ ι κ ή ς μέσα στο έργο, χωρίς αυτό να αφαιρεί την απαραίτητη θρησκευτική κατάνυξη.
– Στην πολιτική, τα απεριόριστα λάθη, συνήθως συνδεδεμένα με οικονομικά συμφέροντα ή λόγω απειρίας, ταλαιπωρούν όλη τη χώρα.
– Οι πόλεμοι και οι συρράξεις με τα τόσο αιματηρά αποτελέσματα, γίνονται επειδή έχουν προηγηθεί σοβαρά και εγκληματικά λάθη…
– Τα παλαιά λαϊκά τραγούδια, στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, είχαν πολλά λάθη, αλλά η ομορφιά τους ξεπέρασε κατά πολύ τα λάθη τους.
– Τα ορθογραφικά «λάθη» του Μέντη Μποσταντζόγλου (Μποστ), ήταν ο κορμός τής αισθητικής και πολιτικής του κοσμοθεωρίας, όπως και της έντονης περιπαιχτικής του διάθεσης.
– Στη μουσική μαθητεία (και σε κάθε μαθητεία) τα λάθη σε οδηγούν στη γνώση, στη μάθηση και στην ακριβέστερη προετοιμασία.
– Στην Αρμονία, η κάθε εποχή είχε τους δικούς της κανόνες. Κάθε παρέκκλιση από τους μεταγενέστερους μουσικούς, εθεωρείτο λάθος, το οποίο, με το πέρασμα του χρόνου, γινόταν αποδεκτό και έπαυε να θεωρείτε λάθος.
Το σωστό ή το λάθος είναι διαχρονικά μια… σύγκρουση ιδεολογικών, αισθητικών και ηθικών απόψεων· μια συμπεριφορά, που χαρακτηρίστηκε ως ανήθικη σε κάποια εποχή, παύει να θεωρείται λάθος όσο η ανθρωπότητα αλλάζει και ξεπερνάει τις νόρμες τού παρελθόντος χρόνου.
Ο ιστορικός Τέχνης Κος Καζαμιάκης, μεταξύ άλλων γράφει πως: «Πράγματι πολλές φορές ένα λάθος μάς ανοίγει νέους δρόμους ή τροφοδοτεί μια καινοτόμο έμπνευση. Ο Αϊνστάιν μας θυμίζει: «Αν δεν έκανες ποτέ λάθος τότε δεν έχεις δοκιμάσει ποτέ, κάτι νέο».
Θυμάμαι όταν, το 1974 σε ένα ταξίδι μου από την Ιταλία στην Ελλάδα, συνάντησα τον Μάνο Χατζιδάκι στον Μαγεμένο Αυλό, του μίλησα με θαυμασμό για τον «Μεγάλο Ερωτικό»· εκείνος με μια έκφραση ελαφριάς απογοήτευσης μού έκφρασε το παράπονό του λέγοντάς μου: «Είναι κρίμα, ξέφυγαν πολλές νότες και συγχορδίες» υπονοώντας πως το σπουδαίο αυτό έργο έχει λάθη…
Θέλω να πω πως όλοι εμείς οι ακροατές αγαπάμε και αγκαλιάζουμε ένα έργο, ανεξάρτητα από τα «λάθη» που «κρύβονται» μέσα στο σώμα του.
Ας τελειώσω με αυτό που είχε πει ο Theodore Roosvelt:
«Ο μόνος που δεν κάνει λάθη, είναι αυτός που δεν κάνει τίποτα».
* Ο Νότης Μαυρουδής είναι κιθαριστής – συνθέτης
