Μιχάλης Παττακός*: «Αναζητώντας μια νέα θεωρία: H σύνδεση δύο κόσμων και η φύση της προόδου»

Στις αρχές Ιουλίου του 1687 ο Ισαάκ Νεύτων εξέδωσε τις μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας, ένα από τα εμβληματικότερα επιστημονικά έργα στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Μέσα από τις σελίδες του, αποκάλυψε τους νόμους της κίνησης και της βαρύτητας, τους νόμους που κυβερνούν τον κόσμο που βλέπουμε γύρω μας. Ο Νεύτωνας είναι ο πατέρας της κλασικής μηχανικής, ενός σύμπαντος βεβαιοτήτων, με κομψά μοτίβα και επίμονη προβλεψιμότητα.
Χρειάστηκαν δύο ακόμα αιώνες για να ανακαλύψουμε ότι μέσα στον κόσμο του Νεύτωνα, σε υποατομικό επίπεδο, υπάρχει ένα μικροσκοπικό βασίλειο, μια αόρατη κβαντική πραγματικότητα που καλύπτεται από ένα πέπλο τυχαιότητας και πιθανοτήτων. Μια πραγματικότητα που αρνείται πεισματικά να υπακούσει στους κανόνες της νευτώνειας φυσικής.
Η παράδοξη διαίρεση σε δύο κόσμους, με διαφορετικούς κανόνες ο κάθε ένας, είναι ορατή και στις δομές του παγκόσμιου καπιταλισμού. Παρατηρούμε δύο πραγματικότητες, μια όπου η κλασική οικονομική μηχανική παράγει ανεξάντλητη ευημερία και μια πραγματικότητα όπου οι ίδιες οικονομικές εξισώσεις καταρρέουν, παγιδεύοντας ολόκληρες κοινότητες σε έναν ορίζοντα στασιμότητας. Σε αυτήν τη δεύτερη πραγματικότητα, σε ένα πεδίο φόβου, ανασφάλειας και οργής, ζουν οι εκτός συστήματος, οι στερημένοι.
Από το Διαφωτισμό και μετά, οι νόμοι της προόδου δεν ήταν τόσο απόλυτοι όσο οι νόμοι της φυσικής. Ωστόσο, μπορούμε να αποκρυσταλλώσουμε την αρχιτεκτονική των αρχών που άλλαξαν την ανθρώπινη εμπειρία: δημοκρατία και πολιτική συμμετοχή, ιδιοκτησία και ελεύθερο εμπόριο, λογική και κοινωνική ενσυναίσθηση, έδωσαν σχήμα και σώμα στο σύγχρονο κόσμο και αποτέλεσαν τις δυνάμεις που επέκτειναν το σύμπαν της ηθικής μας ύπαρξης.
Όμως, στα μέρη που δεν φτάνει το φως που εκπέμπουν οι αστερισμοί των μεγάλων οικονομικών κέντρων, αυτές οι βασικές αρχές της προόδου αμφισβητούνται. Δημόσιος διάλογος και εκλογικά αποτελέσματα σε όλο τον κόσμο μαρτυρούν την άνοδο του αυταρχισμού, των εμπορικών αποκλεισμών, των κλειστών συνόρων, της προκατάληψης και του μίσους.
Η αμφισβήτηση αυτή δεν πρέπει να ερμηνευθεί ως πολεμική κατά του ηθικού βάρους των αρχών στις οποίες στηρίχθηκε η ανθρώπινη πρόοδος μέχρι τώρα. Παρά την πολιτική φαντασμαγορία που προσφέρει μια ολοκληρωτική ιδεολογική σύγκρουση μεταξύ της προόδου και των αντίθετών της, η καρδιά της μάχης βρίσκεται στην αδυναμία κατανομής ευημερίας και ευκαιριών.
Αυτό που μοιάζει με βίαιη έλξη προς την οπισθοδρόμηση, είναι ο πολιτικός κυματισμός που μεταφέρει τον απόηχο της απελπισίας, μια κραυγή ότι τα μαθηματικά της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας δεν βγάζουν πια νόημα. Ο κόσμος δουλεύει σκληρότερα και περισσότερο για λιγότερα, η πανεπιστημιακή μόρφωση δεν τηρεί την υπόσχεση της επαγγελματικής εξασφάλισης, οι σκάλες των ευκαιριών είναι λειψές και οι εκτός συστήματος έχουν εγκλωβιστεί στη γεωμετρία του περιθωρίου.
Δεν είναι εύκολο να εκτιμήσουμε τις πολιτικές επιπτώσεις της ύφεσης που φέρνει σταδιακά, αλλά απροσμάχητα, η πανδημία. Όμως, προσφέρει και μια σχισμή ευκαιρίας για να εφεύρουμε μια νέα προοδευτική γραμματική, μια πολιτική γλώσσα προόδου που θα μιλιέται και στις δύο πραγματικότητες. Σε αυτήν την αναζήτηση, θα πρέπει να ξαναδούμε τα βασικά συστατικά που κάνουν τη ζωή να αξίζει: ελεύθερος χρόνος, η προοπτική της ιδιοκτησίας, η δωρεάν υγεία, κοινωνική κινητικότητα και αλληλεγγύη, θα πρέπει να αποτελέσουν τις πολιτικές συντεταγμένες ενός νέου προοδευτικού χάρτη.
Η πολιτική οικονομία που θα φωτίσει μια νέα τροχιά, θα πρέπει να συμπεριλάβει ακτίνες που δεν έφταναν μέχρι τώρα στη δημόσια συζήτηση: το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, εισαγωγή ορισμένων διεθνών φορολογικών κανόνων, τρόπους για την αναδιάρθρωση ιδιωτικού και δημοσίου χρέους, καθώς και τα εργαλεία για να κατευθυνθεί μέρος της καταιγίδας των κερδών που θα προέλθουν από την τεχνητή νοημοσύνη και το ηλεκτρονικό εμπόριο στη θεραπεία διαρθρωτικών ανισοτήτων και στην απελευθέρωση από αποκλεισμούς.
Το βάρος των αλλαγών που χρειάζονται θα επηρεάσει το σχήμα και την ύφανση του πολιτικού χώρου και χρόνου και στη δύση και στον κόσμο. Ωστόσο, από τις μέρες του Νεύτωνα μέχρι σήμερα, το βέλος της προόδου ταξιδεύει μέσα στην ιστορία βελτιώνοντας την ανθρώπινη κατάσταση με τη θεμελιακή αλλαγή των αντιλήψεών μας και του τρόπου με τον οποίο ερμηνεύουμε τον κόσμο. Στις ημέρες που έρχονται, η αλλαγή δεν είναι απλώς μια πολιτική προστατική, είναι η φύση της προόδου.

*Ο Μιχάλης Παττακός είναι δικηγόρος Αθηνών

Προηγούμενο άρθρο

• Μιχάλης Παττακός*: Η πολιτική υπεράσπιση του μέλλοντος