Στέλιος Φενέκος*: Η επιδημία ευνοείται από τις αδυναμίες της κοινωνίας

Η αντιμετώπιση μιας επιδημίας δεν αφορά μόνο την βιολογία και την ιατρική, αλλά καταλήγει να είναι ένας αγώνας για να διατηρήσουμε τον πολιτισμό και τις ανθρώπινες αξίες μας.
Οι επιδημίες δεν προσβάλλουν μόνο το ανθρώπινο σώμα και τους πλέον αδύναμους σωματικά. Αναδεικνύουν επίσης και τις αδυναμίες της ανθρώπινης κοινωνίας και προσβάλουν τα ασθενέστερα ηθικά και ψυχικά μέλη της.
Στην συγκεκριμένη επιδημική κρίση δεν ασχολούμαστε μόνο με τον ιό και με αυτούς που νόσησαν από τον ιό, αλλά εν πολλοίς ασχολούμαστε με τα διαρθρωτικά εμπόδια και τα διαχειριστικά μέτρα (που είναι τεράστια, επώδυνα και πολύπλοκα), που είναι αναγκαίο να ληφθούν για να μειωθούν οι επιπτώσεις στην υγεία των μελών της κοινωνίας μας αλλά και στην κοινωνική μας διαβίωση και στον πολιτισμός μας.
Κάθε κοινωνία σε στιγμές κρίσης (όπως και η τωρινή επιδημία- στο παρελθόν υπήρξαν ακόμη χειρότερες) αναδεικνύει τα δικά της δυναμικά χαρακτηριστικά αλλά και συγκεκριμένα τρωτά σημεία και αδυναμίες του κοινωνικού ιστού. Και αυτά μπορεί να είναι δομικά, διαρθρωτικά, αξιακά, προκαταλήψεις και δόγματα.
Η χολέρα εμφανίσθηκε όταν οι κοινωνίες οργανώθηκαν σε μεγάλες πόλεις με εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους. Τα αποχετευτικά συστήματα δεν επαρκούσαν για να καλύψουν τόσο μεγάλο όγκο αποβλήτων, η βρώμα κυριαρχούσε και η χολέρα βρήκε πρόσφορο έδαφος στην κοινωνική αυτή αδυναμία και εξαπλώθηκε ταχύτατα. Μετά την αρχική έξαρση μειώθηκε και εξαφανίσθηκε πλήρως, όταν οι άνθρωποι άρχισαν να λαμβάνουν δομικά μέτρα για την διαχείριση των προβλημάτων και να βελτιώνουν την καθαριότητα και τις υποδομές για την διαχείριση των αποβλήτων.
Η Μαύρη Πανώλη (1348 – 1353) ήταν από τις πλέον καταστροφικές επιδημίες στην παγκόσμια ιστορία. Μεταδόθηκε αρχικά από την Χρυσή Ορδή (μογγολικά και τουρκικά φύλα) που πολιορκούσε την Γενοβέζικη πόλη Κάφα στην Κριμαία. Οι πολιορκητές έδεναν πτώματα ανθρώπων που είχαν πεθάνει από την πανώλη πάνω σε καταπέλτες και εν συνεχεία τα εκσφενδόνιζαν μέσα στην πολιορκημένη πόλη. Η ασθένεια στην συνέχεια επεκτάθηκε με τα γενοβέζικα πλοία από την Κάφα στην Μεσόγειο και τελικά σε όλη την Ευρώπη. Η ασθένεια αυτή είχε δύο μορφές: τη βουβωνική (ή σηψαιμική) και την πνευμονική. Μεταδιδόταν ακαριαία και βοηθούμενη από τις κακές συνθήκες υγιεινής των πόλεων. Λίγο πριν την εμφάνιση της πανώλης είχαν ξεκινήσει στην Ευρώπη διαρκείς λιμοί και επιδημίες, λόγω μιας περιοδικής ψύχρανσης του κλίματος, που ονομάστηκε Μικρή Εποχή Παγετώνων και διήρκεσε τέσσερις αιώνες. Σε αυτές τις αδυναμικές κοινωνίες βρήκε πρόσφορο έδαφος και ξέσπασε η μεγάλη πανώλη.
Προκαταλήψεις και σκοταδιστικές απόψεις κυριαρχούσαν (π.χ. έπρεπε να ανοίγουν τα παράθυρα που κοιτούσαν προς τον βορρά, ο ύπνος κατά τη διάρκεια της ημέρας ήταν απαγορευμένος, οι νότιοι άνεμοι θεωρούνταν επικίνδυνοι, και πίστευαν ότι η πανώλη ελκυόταν από την ομορφιά νεαρών κοριτσιών). Πάρα πολλοί άνθρωποι, οι οποίοι έβλεπαν την πανώλη ως την υπέρτατη τιμωρία του Θεού, αναζήτησαν παρηγοριά στη θρησκεία και στις συνεχείς εξομολογήσεις. Η εκκλησιαστική και κοσμική εξουσία, προκειμένου να ανακτήσουν το χαμένο κύρος τους, βρήκαν ένα αλλόθρησκο εξιλαστήριο θύμα, τους Εβραίους. Διέσπειραν ότι δήθεν οι Εβραίοι είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια για να εξοντώσουν τους χριστιανούς (παρά το γεγονός ότι και οι Εβραίοι θερίζονταν εξίσου από την πανώλη). Αυτή η κατηγορία πυροδότησε ένα γενικότερο κύμα διωγμών εναντίον των Εβραίων σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Η επιδημία του AIDS, εξαπλώθηκε πιο γρήγορα εξαιτίας της άγνοιας, των προκαταλήψεων και της ομοφοβίας. Η επιδημία τέθηκε υπό έλεγχο όταν ξεπεράστηκαν οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα και η κοινωνία αντιλήφθηκε ότι είναι μία ασθένεια που αφορά όλα τα ενεργά σεξουαλικά μέλη της. Η καταλληλότερη διαχείριση (εκτός από την φαρμακευτική αγωγή) ήταν η γνώση, η πρόληψη και η προφύλαξη.
Η Ιλαρά (όπως και άλλες ανάλογες επιδημίες) ήταν μία επιδημία που μπορούσε να προληφθεί με εμβολιασμό και καταπολεμήθηκε. Όμως ο εμβολιασμός λειτουργεί αποτελεσματικά μόνο αν τον κάνει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού μίας κοινωνίας. Και είναι γεγονός ότι οι άνθρωποι σε μία αναπτυγμένη κοινωνία έχουν πλέον την γνώση και τα δεδομένα για να κάνουν τον προληπτικό εμβολιασμό στα παιδιά τους. Συνήθως ο λόγος που οι άνθρωποι δεν εμβολιάζουν τα παιδιά τους για την πρόληψη μίας επιδημίας, είναι ότι δεν έχουν τα σωστά δεδομένα, υπάρχει παραπληροφόρηση (από τους ενάντιους στον εμβολιασμό) είτε η κοινωνία τους δεν έχει τα μοντέλα για να αξιολογήσει μία επιδημική απειλή, ούτε τις υποδομές για να υποστηρίξει μαζικούς εμβολιασμούς.
Ένας ιός δεν έχει στόχους ή ανάγκες ή επιθυμίες. Δεν έχει εγκέφαλο. Δεν είναι θεϊκή τιμωρία, αν και όπως προαναφέραμε έχει παρατηρηθεί ιστορικά ότι οι άνθρωποι σε περιόδους επιδημίας θεωρούσαν ότι ήταν θεϊκή τιμωρία και έστρεφαν τις ελπίδες τους και τις εκκλήσεις τους στους θεούς, εξομολογούμενοι και με τάματα για να τους εξευμενίσουν και να σταματήσει η επιδημία.
Οι επιδημίες δεν προσπαθούν να τιμωρήσουν κανέναν, απλά συμβαίνουν και μεταδίδονται εκμεταλλευόμενες τις ανθρώπινες αδυναμίες, σωματικές και κοινωνικές.
Είναι μάλιστα γεγονός ότι όσο μεγαλώνει ο αριθμός αυτών που νοσούν και των θυμάτων που χάνουν την ζωή τους και όσο αυξάνονται τα περιοριστικά μέτρα, τόσο μεγαλώνει ο φόβος και δημιουργούνται προϋποθέσεις για να κυριαρχήσουν ένστικτα αυτοσυντήρησης και επιβίωσης, με αποτέλεσμα πολλοί άνθρωποι να τείνουν να γίνουν ατομικιστές, εγωκεντρικοί, εσωστρεφείς και παράξενοι.
Αυτό καταδεικνύεται όταν πολλά μέλη της κοινωνίας συγκεντρώνουν κρίσιμα υλικά για όλους (μάσκες, αντισηπτικά κλπ), εις βάρος όλων των άλλων, όταν καιροσκόποι τα υπερτιμολογούν όπως υπερτιμολογούν και τα φάρμακα αλλά και άλλα ζωτικά προϊόντα για την επιβίωση και την καταπολέμηση της επιδημίας.
Όσο μεταδίδεται η επιδημία, ο αλτρουισμός κινδυνεύει να χαθεί, προς θρίαμβο της επιδημίας.
Εάν επεκταθούν τα μέτρα περιορισμού και καθηλωθεί η οικονομία, τότε πολλοί πολίτες δεν θα μπορούν να αντέξουν οικονομικά και να μείνουν σπίτι. Επίσης το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης δεν μπορεί να καλύψει μία επιδημία που μεταδίδεται ανεξέλεγκτα και εκθετικά, πόσο μάλλον όταν διαρκεί πολύ και υπάρχουν πολλοί νεκροί. Αυτό θα δημιουργούσε την τάση σε πολλούς ανθρώπους να μην εμπιστεύονται τους άλλους, τις πολιτικές και τα μέτρα, να αγωνίζονται άγρια για να επιβιώσουν έναντι των άλλων συμπολιτών τους και εις βάρος της συλλογικής προσπάθειας.
Και τότε η επιδημία θα έχει κερδίσει, εκμεταλλευόμενη τις αδυναμίες αυτές της κοινωνίας.
Καταλήγοντας
Μαζί με την ατομική ανοσία συνεπώς είναι αναγκαίο να αναπτυχθεί και η κοινωνική ανοσία. Όσες κοινωνίες έχουν ισχυρή πολιτική διακυβέρνηση που δρα αξιόπιστα, έγκαιρα και προληπτικά, με πολιτικές και δράσεις που ενισχύουν τις πολιτισμικές αξίες μίας κοινωνίας και τον αλτρουισμό μεταξύ των μελών, αυτές αναπτύσσουν ισχυρή “Κοινωνική Ανοσιοποιητική Άμυνα” και μπορούν να ανταποκριθούν με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στις επιδημίες όπως η τωρινή.
Γι αυτό πρέπει να διατηρήσουμε την ψυχραιμία μας, ο πανικός είναι σύμμαχος της επιδημίας, να ενισχύσουμε τις ανθρωπιστικές μας αξίες, τον αλτρουισμό μας, τον σεβασμό μας στους συμπολίτες μας, την εμπιστοσύνη μας στην κυβέρνηση, στο υγειονομικό προσωπικό αλλά και στους δημόσιους λειτουργούς και ιδιωτικούς υπαλλήλους που παραμένουν στις επάλξεις σε πολλά πεδία.
Όλα αυτά θα ενισχύουν την κοινωνική μας ανοσία ώστε να κερδίσουμε αυτήν την μάχη συλλογικά ως κοινωνία.

* Ο Στέλιος Φενέκος είναι ναύαρχος του Πολεμικού Ναυτικού ε.α. , ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος σήμερα του πολιτικού κόμματος Κοινωνία Αξιών