Όχι, τα βιβλία δεν έχουν μόνο ιστορίες – πολλές ιστορίες… – έχουν και προϊστορία! Είναι όλο το προηγούμενο στάδιο της κυοφορίας τους, από την στιγμή έμπνευσης του συγγραφέα και απ’ όλη τη σχετική επεξεργασία μέχρι να πάρει την τελική μορφή.
Πνευματική δημιουργία είναι κυρίως το βιβλίο και η σύλληψή του και η όλη του πορεία προς την εξωτερίκευσή του περνάει από χίλια μύρια κύματα. Διορθώσεις, προσθήκες, αναμορφώσεις, εμπλουτισμός, αναθεωρήσεις, σβησίματα αποτελούν συστατικά στοιχεία της όλης δημιουργίας τους – αν και δεν είναι πάντα βέβαιο ότι το όλο εγχείρημα οδηγεί σε επιτυχία.
Πόσα και πόσα έργα δεν τα καταπίνει το μαύρο σκοτάδι είτε γιατί έμειναν ημιτελή για διάφορους λόγους είτε γιατί δεν ικανοποίησαν το δημιουργό τους. Αρκεί να σκεφτούμε την τύχη που θα είχαν – για παράδειγμα – τα έργα του Κάφκα, αν ο φίλος του άκουγε τη συμβουλή του συγγραφέα για να τα καταστρέψει, και αυτά σήμερα αποτελούν διαμάντια της πνευματικότητας της ανθρωπότητας…
Η ιστορία ενός βιβλίου έχει λοιπόν – για να επανέλθουμε στο βασικό μας θέμα – προϊστορία με πολλές παλινδρομήσεις και ταλαντεύσεις. Και είναι απόλυτα φυσιολογική μια τέτοια διαδρομή. Κάθε τοκετός έχει τις δυσκολίες του. Και είτε είναι το έργο ένα ερωτικό μυθιστόρημα είτε ένα φιλοσοφικό δοκίμιο είτε… ο συγγραφέας δοκιμάζεται σκληρά μέχρι να γεννοβολήσει.
Και πώς συνεχίζεται η ιστορία κάθε βιβλίου; Υπάρχει η γενική, η πνευματική ιστορία που διαμορφώνεται από την αναγνωστική του διαδρομή, από τις επιρροές που προκαλεί στους ανθρώπους και εκφράζεται είτε με μια γενική εντύπωση μέσα από τις βιβλιοκριτικές είτε από τις διάφορες εκδηλώσεις που γίνονται για αυτό είτε και κυρίως από τα επάλληλα στρώματα καλλιέργειας των διάφορων αναγνωστών του και μελετητών του. Μπορεί να γίνει βιβλίο ευπώλητο και να γίνει θόρυβος γύρω από αυτό, από το θέμα του ή από τον τρόπο γραφής του ή να γίνει λογοτεχνικό αριστούργημα και να μη δρέψει τους καρπούς ενός best seller ή να αποκτήσει διεθνικότητα, να μεταφραστεί σε γλώσσες άλλες και να πάρει δόξες και τιμές και να δωρίσει στο συγγραφέα του βραβεία και αθανασία…
Μπορεί όμως να οδηγηθεί στην αφάνεια, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν άξιζε που ήρθε στην κοινότητα των ανθρώπων ή να κερδίσει ένα μικρό μέρος από το αναγνωστικό κοινό – που είναι η συνηθισμένη του εξέλιξη – ή να μην φτάσει καν στις προθήκες των βιβλιοπωλείων… Τόσα και τόσα βιβλία εκδίδονται κάθε ημέρα και δεν είναι πλέον ο παραδοσιακός έντυπος κόσμος αλλά και ο ηλεκτρονικός – ψηφιακός, που έχει αλλάξει εν μέρει το όλο στερέωμα του βιβλίου, και έτσι μέσα σε έναν τόσο μεγάλο πληθωρισμό και με χαμηλή τη βιβλιοφιλική και φιλαναγνωσιακή κουλτούρα ο ορίζοντάς τους είναι περιορισμένος…
Υπάρχουν και άλλες μικρότερες ιστορίες για ένα βιβλίο – όχι μόνο ως πνευματικό δημιούργημα -, οι ιστορίες κάθε βιβλίου του ίδιου τίτλου ως υλικό αντικείμενο. Και εδώ είναι το χάος – όλα μπορούν να συμβούν. Πρόκειται για ιστορίες που μπορεί να συνδέονται με τη γενικότερη εξέλιξη του βιβλίου ως πνευματικού έργου ή και να βρίσκονται σε αντίστροφη πορεία για λόγους είτε γνωστούς είτε άγνωστους.
Μπορεί ένα συγκριμένο βιβλίο να διαβαστεί από απαιτητικούς αναγνώστες και να βρεθεί σε όμορφη και επώνυμη βιβλιοθήκη γεμίζοντας στοχασμό και συναισθήματα γενιές και γενιές ανθρώπων ή να αποτελέσει πνευματικό ίνδαλμα και να μελετιέται ξανά και ξανά ή να καταλήξει ως δώρο σε έναν αναγνώστη που δεν θα το ανοίξει καν και να χαθεί χωρίς κανένας να το καταλάβει ή να γνωρίσει κάποια περιπέτεια να καταχωνιαστεί σε κάποιο παλαιοβιβλιοπωλείο και να αλλάζει χέρια κατά καιρούς ή να ταξιδέψει από μια χώρα της Β. Ευρώπης στην Ασία ή στη Λατινική Αμερική από έναν επισκέπτη βιβλιοφάγο ή να βρεθεί ως φιγούρα σε βιβλιοθήκη και να παραμείνει αδιάβαστο ή να μην φτάσει καν στην αγορά και να πάρει την άγουσα προς την πολτοποίηση ή – και το χειρότερο – να καεί ή να καταστραφεί από τα χέρια κάποιου ανθρώπου…
Κι όμως, όλες αυτές και άλλες πολλές ιστορίες ενός βιβλίου μπορεί να μη σταματούν σε αυτό το ίδιο το βιβλίο ως πνευματικό δημιούργημα. Μπορεί οι ιδέες του να εκβάλλουν σε άλλα βιβλία, να γεμίσει με πηγές στοχασμού και συναισθήματος τις σκέψεις άλλων συγγραφέων και εκεί να αναμιχθούν με άλλες πηγές προβληματισμού και πνευματικής ανησυχίας. Και έτσι το βιβλίο να γίνει κλασικό, να ταξιδεύει στους καιρούς της ιστορίας των ανθρώπων, να γίνει το ίδιο ιστορία του ανθρώπου!
* Νίκος Τσούλιας, πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδίας Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης (ΟΛΜΕ) και νυν Γραμματέας του Τομέα Παιδείας του Κινήματος Αλλαγής
