Θόδωρος Σούμας: Ο Ερασιτέχνης επαναστάτης του Δοξιάδη, το απομυθοποιητικό βλέμμα μιας προσωπικής μυθιστορίας

Η αυτοβιογραφία του Απόστολου Δοξιάδη αναφορικά με τα πολιτικά βιώματά του, ξεκινά από την παιδική ηλικία και τη σχέση με τον πατέρα και την οικογένειά του, συνεχίζει στο Κολλέγιο Αθηνών, στις σπουδές μαθηματικών στο αμερικάνικο πανεπιστήμιο Κολούμπια, κατόπιν στο Παρίσι και στην συνεισφορά του στον παράνομο, αντιδικτατορικό μηχανισμό της φοιτητικής οργάνωσης του ΚΚΕ εσωτερικού, όλα αυτά παράλληλα με ψυχαγωγικά ή επικίνδυνα ή και προσωπικώς επώδυνα ταξίδια στην Ελλάδα. 
Η οριακή αφηγηματική στιγμή του βιβλίου είναι η επιβολή της δικτατορίας. Μέχρι τότε οι κυριότερες πολιτικές αναφορές του μικρού Απόστολου ήταν το παιδικό βιβλίο «Το πιο σωστό» του Μάνρο Ληφ, οι διαπαιδαγωγικές κουβέντες με τον πολύ μορφωμένο και πολιτικοποιημένο, φιλελεύθερο, πατέρα Κωνσταντίνο Δοξιάδη.
Η οριακή αφηγηματική στιγμή του βιβλίου είναι η επιβολή της δικτατορίας. Μέχρι τότε οι κυριότερες πολιτικές αναφορές του μικρού Απόστολου ήταν το παιδικό βιβλίο Το πιο σωστό του Μάνρο Ληφ, οι διαπαιδαγωγικές κουβέντες με τον πολύ μορφωμένο και πολιτικοποιημένο, φιλελεύθερο, πατέρα Κωνσταντίνο Δοξιάδη, οι γελοιογραφίες των εφημερίδων, οι αναφορές στα υπάρχοντα κόμματα και το Παλάτι και η σκοτεινή, περιπετειώδης ιστορία του διπλού σοβιετικού πράκτορα Kιμ Φίλμπυ στην Αγγλία.
Ο ουρανός γυρνά ανάποδα για τον μικρό, με την ανελεύθερη, δεσποτική λαίλαπα της χούντας! Το πολιτικό σκηνικό της «προσωπικής μυθιστορίας» του Απόστολου Δοξιάδη μεταμορφώνεται επίφοβα κι οδυνηρά, όταν γνωστοί, φίλοι, καθώς και η αδελφή του συλλαμβάνονται. Αλλάζει ως ένα βαθμό και το τοπίο της κουλτούρας και των πολιτιστικών ερεθισμάτων και ενδιαφερόντων του: Ακούει τα τραγούδια του Ξυλούρη και του Σαββόπουλου στις μπουάτ, διαβάζει την αποκαθηλωτική κριτική στο σοβιετικό σύστημα, του Άρθουρ Καίσλερ, στο Μηδέν και το άπειρο, βλέπει στα σινεμά το Ζ και την Ομολογία του Γαβρά, αργότερα, στην Αμερική. Διαβάζει Μαρξ, Ένγκελς, Κόσικ, Πλεχάνωφ και Λένιν, υπό την καθοδήγηση του οργανωμένου κομμουνιστή, ενθουσιωδώς στρατευμένου, ξαδέλφου του, Αρίστου Δοξιάδη. 
Οι αντιφασίστες νέοι δεν ξέρουν ακόμη καλά πώς και εάν συνδυάζεται η δημοκρατία με το κομμουνιστικό κίνημα, ιδίως απέναντι στον περιβόητο δημοκρατικό συγκεντρωτισμό και στην αμφισβητήσιμη δικτατορία του προλεταριάτου… Ο Απόστολος, εναργής, διαυγής, οξύνους, τα αμφισβητεί αμφότερα.
Νέα πολιτικά γεγονότα εισβάλλουν στο στέρεα δομημένο, αυτοβιογραφικό αφήγημα και στη ζωή του νεαρού Απόστολου Δοξιάδη, η επέμβαση των σοβιετικών στην Τσεχοσλοβακία εναντίον του εκδημοκρατισμού που έφερνε ο Ντούμπτσεκ, οι αντιπολεμικές κινητοποιήσεις κόντρα στον πόλεμο του Βιετνάμ και το αντιρατσιστικό κίνημα στις ΗΠΑ, το αντιδικτατορικό, ειδικότερα φοιτητικό, κίνημα και το ΚΚΕ εσωτερικού, η γραφική και πλουμιστή, εξωτική, εξωκοινοβουλευτική άκρα αριστερά στη Γαλλία, κ.ο.κ. 
Κατά συνέπεια, οι ανθρώπινες σχέσεις με όλους τους γνωστούς του, τροποποιούνται κι αποκτά νέους φίλους και συναγωνιστές, στην Αμερική και στη Γαλλία. Πιο καθοριστικοί, πολιτικά, ο Άξελ Σωτήρης Βαλντέν και οι εκλιπόντες σήμερα Αχιλλέας Ιωαννίδης και Σταύρος Τσακυράκης, όλοι νέοι του ΚΚΕ εσωτερικού και του Ρήγα Φεραίου, που επηρεάζουν έντονα με το οργανωμένο μυαλό και την τόλμη τους, τον Βενιαμίν της παράνομης οργάνωσης, Απόστολο. Ο Απόστολος Δοξιάδης συνεργάζεται με παρρησία μαζί τους και αναλαμβάνει περισσότερο ή λιγότερο επικίνδυνες πολιτικές αποστολές, στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Για να γίνουν όλα αυτά απαιτείται εντιμότητα και αφοσίωση, πάθος για τη δημοκρατία. Οι αντιφασίστες νέοι δεν ξέρουν ακόμη καλά πώς και εάν συνδυάζεται η δημοκρατία με το κομμουνιστικό κίνημα, ιδίως απέναντι στον περιβόητο δημοκρατικό συγκεντρωτισμό και στην αμφισβητήσιμη δικτατορία του προλεταριάτου… Ο Απόστολος, εναργής, διαυγής, οξύνους, τα αμφισβητεί αμφότερα.
Το βιβλίο έχει εξαιρετική αστυνομική ή σωστότερα κατασκοπική αφήγηση (αποτελεί μίγμα της κατασκοπικής ιστορίας του Άγγλου, κομμουνιστή αρχικατάσκοπου, Φίλμπυ, και αριστερού, πολιτικο-αστυνομικού φιλμ). Είναι συναρπαστικό εάν το εκλάβουμε ως πολιτικό θρίλερ ή και ως ψυχολογικό θρίλερ. Μα και ως πολιτικό δοκίμιο, πρωτίστως.
Ο Ερασιτέχνης επαναστάτης ξυπνά αναμνήσεις και τη νοσταλγία για την επαναστατική νιότη, μας διασκεδάζει και προβληματίζει, μας θέτει ερωτήματα, μας γοητεύει και μας ψυχαγωγεί. Η αφήγηση, ψιλοδουλεμένη με υπομονή, σαν δαντέλα, με πλούτο συναισθημάτων και επεξεργασμένη, ισοζυγισμένη πλοκή, μας μαγνητίζει και παρασύρει.
Ο Ερασιτέχνης επαναστάτης ξεχωρίζει γιατί έχει (αυτο)ψυχαναλυτικό χαρακτήρα, κυρίως αναφορικά με τη σχέση του με τον πατέρα, αλλά και με το ψυχολογικό σύνδρομο που προκύπτει από το να έχεις για πατέρα έναν σπουδαίο άνθρωπο. Το βιβλίο εκφράζει έντονη ενδοσκόπηση κι αναστοχασμό, προχωρημένη, ώριμη αυτογνωσία, μοιάζει με αυτοανάλυση, που ενδεχομένως θα βασιζόταν σε –υπαρκτές ή νοερές– ψυχαναλύσεις του συγγραφέα. 
Διαθέτει οξύ, κριτικό, διαβρωτικό, πολιτικό βλέμμα (ενίοτε χιουμοριστικό, σκωπτικό), σχετικά με τις αγκυλώσεις, τη γραφειοκρατία, τον παραδοσιακό κι ορθόδοξο, κομμουνιστικό δογματισμό, τις θεωρητικολογίες και το πολύ μπλα μπλα στην ανανεωτική αριστερά. Από μακριά στον χρόνο κι από ψηλά, οι διαμάχες των αριστερών, νεολαιίστικων στελεχών μοιάζουν με παιχνίδι ή καλαμπούρι νέων. Γι’ αυτό αναδεικνύεται και η αστεία πλευρά της «προσωπικής μυθιστορίας» του Απόστολου Δοξιάδη και η όψη της φαρσοκωμωδίας (ή πολιτικής σάτιρας) στο έργο. Μετά τη νοσταλγία που σε καταλαμβάνει αρχικά διαβάζοντάς το, ακολουθεί η ματαιωτική αίσθηση πως για πολύ χρόνο, μέσω των αέναων συζητήσεων και του μπλα μπλα, οι νέοι διύλιζαν σχολαστικά τον κώνωπα, μια εικόνα που από μακριά δείχνει κάπως γελοία. Η απομυθοποίηση της αριστεράς που κάνει ο Απόστολος Δοξιάδης, του μαρξισμού και του ΚΚΕ εσωτερικού είναι ευφυής, ρηξικέλευθη και οξυδερκής. Ενδιαφέρον έχουν οι κριτικές επισημάνσεις του για τη μαρξιστική θεωρία, τη μέθοδο δράσης και τον τρόπο λειτουργίας των κομμουνιστικών κομμάτων. Αξιοσημείωτη είναι η κριτική, απομυθοποιητική, αποδομητική ματιά του στα πολιτικά πεπραγμένα της τότε αριστεράς, στη γλώσσα, τη σκέψη και τη μέθοδό της.
Η αξία του έργου αυξάνεται γιατί αποτελεί σημαντική μαρτυρία για την εποχή της χούντας και τις ανολοκλήρωτες, διστακτικές προσπάθειες της ανανεωτικής, ευρωκομμουνιστικής αριστεράς.
Το Ερασιτέχνης επαναστάτης περνάει στην αφήγησή του πλήθος σημαντικά πολιτικά γεγονότα της εποχής του, των δεκαετιών του ’60 και του ’70. Η αξία του έργου αυξάνεται γιατί αποτελεί σημαντική μαρτυρία για την εποχή της χούντας και τις ανολοκλήρωτες, διστακτικές προσπάθειες της ανανεωτικής, ευρωκομμουνιστικής αριστεράς. Αξιοπρόσεχτη και ρεαλιστική είναι η περιγραφή των ευρωκομμουνιστών (ΚΚΕ εσωτερικού) στο εξωτερικό και την Ελλάδα. Μπορεί, αυτοί που δεν γνωρίζουν τα πρόσωπα, τα γεγονότα και το γίγνεσθαι της ελληνικής, ευρωκομμουνιστικής, ανανεωτικής αριστεράς επί χούντας, να μη πολυκαταλάβουν το βιβλίο, να μη το νοιώσουν, ή απλά να μη τους μιλήσει… Περιλαμβάνει οπωσδήποτε εύστοχες πολιτικές αναλύσεις, σαν τα πολιτικά άρθρα του Απόστολου Δοξιάδη, (διαβάζεται δηλαδή και σαν πολιτικό ή κοινωνιολογικό δοκίμιο). 
Επισημαίνουμε τον τεράστιο όγκο δουλειάς (λίγο πάνω από 1000 σελ.) και τις πολλές εργατώρες συγγραφικής λογοτεχνικής εργασίας, συζητήσεων και συλλογής πληροφοριών, για να επανενεργοποιηθούν οι αναμνήσεις του συγγραφέα. 
Ο Απόστολος Δοξιάδης έκανε μια επίμονη εργασία για να ανακινήσει τις νεανικές μνήμες μας από την εποχή της δικτατορίας, αλλά και για να οξύνει την ενσυναίσθηση, την (αυτο)κριτική ματιά, την επανεξέταση των –αντιχουντικών και αριστερών– πεπραγμένων. Κεντρίζει το απομυθοποιητικό βλέμμα, με ενδοσκόπηση και αναστοχασμό. Το έργο του συγκινεί μα και βάζει σε βαθιά σκέψη, με τους αδογμάτιστους κι αναθεωρητικούς στοχασμούς του, τις ψυχολογικές αναλύσεις και περιγραφές. Υποστηρίζεται από την επίπονη, ακάματη εργασία του, που πρέπει να τον «στράγγιξε», να τον εξάντλησε, με όλη αυτή τη δουλειά ανάσυρσης, φιλτραρίσματος και κρίσης των αναμνήσεών του.

* Ο ΘΟΔΩΡΟΣ ΣΟΥΜΑΣ είναι συγγραφέας βιβλίων για τον κινηματογράφο και κριτικός κινηματογράφου. Τελευταίο του βιβλίο, το δοκίμιο «Εθνικές κινηματογραφίες, στιλ και σκηνοθέτες» (εκδ. Αιγόκερως).