Σπύρος Παπασπύρος: Βαλκάνια: η «σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού»!

Μακραίωνη και ιδιαίτερη ιστορία στον ευρωπαϊκό χάρτη. Για άλλους «περίεργη» περιοχή και γεωγραφική υπόθεση και για άλλους οντότητα με παραγωγική και πολιτισμική συνεισφορά στην γηραιά ήπειρο.
Δύο τυποποιημένες ερμηνείες: κράμα επιδράσεων Οθωμανών, αυτοκρατορίας των Αψβούργων, «υπαρκτού» και αργή εξέλιξη αστικοποίησης και ανάλογης ανάπτυξης. «Εξαίρεση» η χώρα μας. Στις αρχές του 19ου αιώνα οι πιο πολλές Βαλκανικές χώρες και τα δυσαρεστημένα έθνη από τους Αψβούργους κινήθηκαν με κινήματα ανεξαρτησίας. Στην πορεία τους και έως σήμερα το παζλ επιρροών και ανακατατάξεων, επεμβάσεων είναι έντονο. Οι ανισότητες ακραίες και το επίπεδο εισοδήματος πολύ χαμηλότερο από το μέσο εισόδημα της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης. Το κεφαλήν ΑΕΠ στη Δυτική Ευρώπη είναι περίπου 40 χιλ. δολάρια -στην σταθερή που χρησιμοποιεί η Παγκόσμια Τράπεζα- με τα βαλκανικά εισοδήματα λίγο πάνω από 10 χιλ δολάρια. Μεγάλο το υφιστάμενο χάσμα με την υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη: 2 προς 1 και κατά μέσο όρο περίπου 3 με 1. Αν κοιτάξουμε τον χάρτη της Ευρώπης ο χρόνος πτήσης μεταξύ Αυστρίας και Σερβίας είναι μία ώρα, αλλά η εισοδηματική απόσταση τεράστια, γύρω στο 4 προς 1.
Η τυπική ιστορική εξήγηση βλέπει την αποικιακή εξουσία ως κύρια αιτία. Και, ανάλογα με τις περιοχές, ο έλεγχος των Οθωμανών για τρεις έως τέσσερις αιώνες ενοχοποιείται για χαμηλά εισοδήματα ή εκπαιδευτικές επιδόσεις κ.ά. συγκριτικά με τις περιοχές που ήταν μέρος της αυτοκρατορίας των Αψβούργων. Επιπρόσθετα ένα νέο φαινόμενο: οι διαφορές στις μη εισοδηματικές μεταβλητές -ποσοστά αναλφαβητισμού– ήταν ακόμη ευρύτερα στο παρελθόν και ιδιαίτερα η βραδύτερη ανάπτυξη. Κάτι που ίσως φαίνεται εισοδηματικό ανάμεσα στην Ελλάδα και άλλες Βαλκανικές χώρες αφού το 1930 η διαφορά ήταν μικρότερη σε σχέση με το 1989. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τα στοιχεία Maddison, το 2017, η κατά κεφαλήν αναλογία ΑΕΠ Ελλάδας-Ρουμανίας ήταν 1,4 πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και αυξήθηκε σε 1,9 έως το 1989.
Αινιγματικές ερμηνείες αφού αν ξαναδούμε τον χάρτη διακρίνουμε μεγαλύτερο «πλουραλισμό». Τα Βαλκάνια ήταν “συμπιεσμένα” μεταξύ δύο πιο προηγμένων και ανεπτυγμένων τμημάτων του τότε κόσμου: Ελλάδα – Μικρά Ασία και Ιταλία. Η κατανομή των μεγαλύτερων δέκα πόλεων γύρω στα 150 ήταν: 3 στη Βόρεια Αφρική -Καρχηδόνα, Lepcis Magna και Ptolemais, 2 στην Αίγυπτο, Αλεξάνδρεια, Μέμφις, 2 στην Ελλάδα, Αθήνα και Κόρινθος; 1 στην Ιταλία Συρακούσες, 1 στο Λεβάντ, Αντιόχεια. Η μικρότερη από αυτές εκτιμάται ότι είχε 80.000 κατοίκους ενώ η μεγαλύτερη Βαλκανική πόλη ήταν ο Lader, σήμερα Ζαντάρ στην Κροατία, με 30 χιλ. κατοίκους. Αντίστοιχες και οι εισοδηματικές ανισότητες. Τα ίδια στοιχεία δείχνουν ότι τα Βαλκάνια -χωρίς την Ελλάδα– είχαν κατά κεφαλήν εισόδημα λίγο πάνω από $ 400, περίπου το ίδιο επίπεδο με τη Γαλατία. Αλλά αυτό είναι μια έκπληξη γιατί σκαρφαλώνουν μεταξύ δύο πλουσιότερων πόλων του Ευρω-μεσογειακού κόσμου: την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία με περισσότερα από 500 δολάρια ανά κάτοικο και την Ιταλία με σχεδόν 700 δολάρια ανά κάτοικο.
Η επικοινωνία στην «ενδοχώρα των Βαλκανίων» αλλά και με την άλλη Ευρώπη και η συνεργασία ήταν και είναι το κλειδί. Έριδες, συγκρούσεις, πόλεμοι. Εδώ ο ρόλος της χώρας μας καταλυτικός γιατί τα Βαλκάνια αξίζουν μια άλλη ματιά και κυρίως δρόμο. Το σπάσιμο του οδικού ή σιδηροδρομικού κλπ αποκλεισμού, που δημιουργεί αντιαναπτυξιακό κενό και για την χώρα μας, είναι προτεραιότητα που μπορούμε να πετύχουμε. Τα ταξίδια των ποιητών, των συγγραφέων, της ιστορίας δείχνουν τις διαδρομές της ειρήνης και στον σύγχρονο κόσμο, δηλαδή για την φωτεινή πλευρά του φεγγαριού!

*Ο Σπύρος Παπασπύρος είναι πρώην Πρόεδρος της ΑΔΕΔΥ

Δείτε και τα 134 προηγούμενα άρθρα του Σπύρου Παπασπύρου