Γιάννης Ν. Κουμέντος: Η ιδεολογία του ψέματος και η πρακτική «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»

Σκηνή πας ο κόσμος εστί και παίγνιον·
ή μάθε παίζειν ή φέρε τας οδύνας.
Παλλαδάς ο Αλεξανδρεύς, 4ος μ.Χ. αιών

Η χρήση του ψέματος, η αλλαγή της σημασίας των λέξεων και των εννοιών είναι ένα διαχρονικό και διεθνές φαινόμενο της κοινωνικής και πολιτικής δράσης των ανθρώπων.
Η διαμόρφωση «ιερών» ιδεών και στόχων ως μέσο συσπείρωσης και ξεσηκωμού ομάδων ανθρώπων ή και ολόκληρων κοινωνιών απετέλεσε και αποτελεί ιστορική πραγματικότητα. Αυτές οι ιδέες στηρίζονται σε πραγματικές σύνθετες καταστάσεις παραγωγικής εξέλιξης, αλλά οι ερμηνείες της κοινωνικο-οικονομικής πραγματικότητας διαφέρουν.
Οι θρησκείες, τα έθνη-κράτη, οι πολιτικές ιδεολογίες λειτούργησαν και λειτουργούν στους ανθρώπους, στους λαούς, στις μάζες συνθηματολογικά, ισοπεδωτικά και κυρίως μεταφυσικά, είτε υποσχόμενες μελλοντικούς παραδείσους, είτε ιδανικές -αταξικές, «όμορφα» πλασμένες κοινωνίες, είτε οικονομικά «φιλελεύθερες» ευημερούσες κοινωνίες.
Όμως στην πολιτική δράση κυριαρχεί η «Μακεβέλεια» πρακτική «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Και δυστυχώς οι πολιτικές δυνάμεις που επιθυμούν την πρόοδο και υπηρετούν «τα συμφέροντα του λαού» ιστορικά παρέμειναν δέσμιες στις ίδιες πρακτικές, αγνοώντας πως η πορεία και η διαδικασία για την επίτευξη του στόχου έχει καθοριστική σημασία για τον ίδιο τον στόχο. Έχει μεγάλη σημασία όχι μόνο ο στόχος, αλλά και ο τρόπος που πηγαίνεις για το στόχο, δηλαδή η διαδικασία. Ιστορικά στο όνομα του στόχου, δηλαδή της επικράτησης και της κατάληψης της εξουσίας, η διαδικασία, δηλαδή η πορεία παρέκλινε, στρέβλωσε και παρεμπόδισε τον στόχο, δηλαδή το δημοκρατικό, κοινωνικό, οικονομικό μετασχηματισμό προς όφελος του «λαού». Για αυτό και η επισήμανση «πως ο δρόμος για την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις».
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης ασκώντας κριτική στις εφαρμοζόμενες πολιτικές της εποχής του, επισημαίνει, «Εφιστώ την προσοχή σας σε αυτό το κεφαλαιώδες γεγονός: μία από τις συνθήκες ύπαρξης αυτού, που αποκαλούμε ιδεολογία -με την πραγματική έννοια του όρου και όχι με την έννοια που κολλά παντού, – είναι ακριβώς αυτός ο διχασμός ανάμεσα στο λέγειν και το πράττειν».
Η διαχείριση της εξουσίας είναι μια σύνθετη, πολυμεταβλητή και δύσκολη υπόθεση, η οποία αντανακλά κοινωνικούς, οικονομικούς και ιδεολογικούς συσχετισμούς στο εσωτερικό μια χώρας, αλλά και στο διεθνές επίπεδο.
Όπως είπε αυτοκριτικά ο Φιντέλ Κάστρο για τη δυσκολία εφαρμογής των ιδεών και τη διάσταση θεωρίας και πράξης, «Χωρίς την εξουσία, οι ιδεολογίες δεν μπορούν να εφαρμοστούν, με την εξουσία όμως σπάνια επιβιώνουν».
Την τελευταία δεκαετία και στη χώρα μας το φαινόμενο του λαϊκισμού και της ισοπέδωσης κυριάρχησαν. Οι μαξιμαλιστικές υποσχέσεις ξέφυγαν από κάθε έννοια του πολιτικού μέτρου και της κοινής λογικής, η παραφιλολογία, η μεταφυσική υποσχεσιολογία, ο «μεσσιανισμός»,ο συνειδητός μηχανιστικός διχασμός καλών –κακών, υπόδουλων –ανεξάρτητων, η διαμόρφωση του εξωτερικού εχθρού, περιχαράκωσαν το εκλογικό σώμα και διαμόρφωσαν νέους πολιτικούς συσχετισμούς, που οδήγησαν σε ανατροπή των κυρίαρχων κομμάτων του μεταπολιτευτικού πολιτικού συστήματος.
Όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης, σε ανάλογες ιστορικές περιπτώσεις (Θουκυδίδου Ιστορίαι, Παπαδήμας, 1998, Βιβλίο 3, Κεφάλαιο 82.) «Για να δικαιολογούν τις πράξεις τους άλλαζαν ακόμα και τη σημασία των λέξεων. Η παράλογη τόλμη θεωρήθηκε ανδρεία και αφοσίωση στο κόμμα (φιλέταιρος), η προσωπική διστακτικότητα θεωρήθηκε δειλία που κρύβεται πίσω από εύλογες προφάσεις και η σωφροσύνη προσωπίδα της ανανδρίας. Η παραφορά θεωρήθηκε ανδρική αρετή, ενώ η τάση να εξετάζονται προσεκτικά όλες οι όψεις ενός ζητήματος θεωρήθηκε πρόφαση για υπεκφυγή. Όποιος ήταν έξαλλος γινόταν ακουστός, ενώ όποιος έφερνε αντιρρήσεις γινόταν ύποπτος».
Βεβαίως η σκληρή πολιτική πραγματικότητα «ανάγκασε» σε πολιτική κυβίστηση, «κωλοτούμπα», την μη ιδεολογικά συνεκτική κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, δηλαδή της κυβέρνησης συνεργασίας της παραδοσιακής αριστεράς και της λαϊκίστικης δεξιάς. Μιας συνεργασίας, χωρίς ιδεολογικές αρχές και στρατηγική, αλλά με τακτικό στόχο την κατάληψη της κυβέρνησης και την κυβερνησιμότητα.
Το σκίσιμο των μνημονίων, η διαγραφή του κρατικού χρέους, η αποκατάσταση των μισθών και των συντάξεων, η μη πώληση κρατικών υποδομών, η κατάργηση του ΕΝΦΙΑ, η μείωση του ΦΠΑ και των φόρων, το «Πρόγραμμα Θεσσαλονίκης», όχι μόνο δεν υλοποιήθηκαν, αλλά και δικαιολογήθηκαν ως προς την μεσοπρόθεσμη αναγκαιότητα τους, κατόπιν διαπραγματεύσεων με την τρόικα, που μετονομάσθηκε σε «θεσμούς». Αφέθηκε δε στο απώτερο μέλλον η εφαρμογή των υπεσχημένων.
Όμως η πολιτική στροφή και η αναίρεση των υπεσχημένων υπήρξε αυταπάτη ή συνειδητή επιλογή; Τι σημαίνει όμως αυταπάτη;
Εάν την προσλάβουμε ετυμολογικά από το Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, αυταπάτη: πλάνη, παρανόηση, άρνηση της πραγματικότητας ως αποτέλεσμα συναισθηματικής ανάγκης ή επιθυμίας.
Από το (Ψυχ)Ιατρικό Λεξικό: αυταπάτη: ψευδής πεποίθηση, η οποία παρουσιάζεται χωρίς το ανάλογο εξωτερικό ερέθισμα, ενώ έρχεται σε αντίφαση με την κεκτημένη γνώση και εμπειρία του ατόμου. Συνήθως απαντάται στις ψυχώσεις.
Τι σημαίνει αυταπάτη πολιτικά; Η ανικανότητα για τη μη σωστή ανάλυση των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών δεδομένων. Ανικανότητα ανάλυσης της πραγματικότητας ή συνειδητή πολιτική επιλογή λαϊκίστικου ή αριστερίστικου χαρακτήρα λόγω ιδεοληψιών;
Κατά τη γνώμη μου, εκτός από την ανικανότητα ανάλυσης της εσωτερικής και της διεθνούς πραγματικότητας, υπήρξε συνειδητή πολιτική επιλογή η χρησιμοποίηση του ψέματος και των υποσχέσεων από την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ, δηλαδή των δυνάμεων που προέρχονται από την παραδοσιακή Αριστερά και που εξακολουθούν να διαπνέονται από τις αντιλήψεις και πρακτικές της.
Το ίνδαλμα στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και του Πρωθυπουργού, ο Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν, του οποίου αποσπάσματα από κείμενά του έχει χρησιμοποιήσει πολλές φορές προκειμένου να τεκμηριώσει τις δικές του απόψεις, υποστηρίζει τα ακόλουθα: «Οι κομμουνιστές πρέπει να συγκαλύπτουν την αλήθεια, να χρησιμοποιούν παράνομες μεθόδους. […] Μας κατηγορούν ότι τότε τάζαμε λαγούς με πετραχήλια και τώρα δεν κρατάμε τις υποσχέσεις μας. Τότε όμως σκοπός μας ήταν η επανάσταση. Γίνεται επανάσταση χωρίς να δίνουμε απλόχερα υποσχέσεις; Τώρα είμαστε εξουσία και τα πράγματα αλλάζουν» (Β. Ι. Λένιν, Κράτος και Επανάσταση – Η διδασκαλία του μαρξισμού για το κράτος και τα καθήκοντα του προλεταριάτου στην επανάσταση, Σύγχρονη Εποχή, 1976).
Περιγράφοντας αυτό το φαινόμενο της χρησιμοποίησης του ψέματος ο Κολακόφσκι, ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους στην ανάλυση του σταλινικού φαινομένου, προχωρεί σε μια επισήμανση:
«Στη σοσιαλιστική χώρα το ψέμα δεν είναι ψέμα, αν σχετίζεται με τον ανώτατο στόχο. […] Η αστική τάξη εξαπατά το λαό για να κυβερνήσει. Το σοσιαλιστικό κράτος, απ’ τη φύση του, δεν μπορεί να εξαπατήσει το λαό, γιατί οι φαινομενικές απάτες υπηρετούν μελλοντικούς θριάμβους της αλήθειας, άρα δεν είναι απάτες.» ( Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης, Ο σταλινισμός και οι μεταμοντέρνοι θαυμαστές του, Επίκεντρο, 2013)
Ασκώντας κριτική στο Σοβιετικό καθεστώς ο Τρόσκυ αναφέρει «Το ψέμα χρησιμεύει, επομένως, σαν το θεμελιακό ιδεολογικό τσιμέντο της γραφειοκρατίας. Όσο πιο ασυμβίβαστη γίνεται η αντίφαση ανάμεσα στη γραφειοκρατία και τον λαό, τόσο πιο χοντροκομμένο γίνεται το ψέμα, τόσο πιο ξεδιάντροπα μετατρέπεται σε εγκληματική πλαστογράφηση και δικαστική σκευωρία. Όποιος δεν έχει κατανοήσει την εσωτερική διαλεκτική του σταλινικού καθεστώτος θα αποτύχει επίσης να κατανοήσει τις δίκες της Μόσχας.»( Leon Trotsky, The Stalin School of Falsification, New Park Publications, 1974).
Το ψέμα ως πολιτική πρακτική στη σύγχρονη εποχή αφορά μόνο τα σοβιετικού τύπου καθεστώτα; Όχι φυσικά. Αφορά όλα τα μη δημοκρατικά καθεστώτα ή τα καθεστώτα της ελεγχόμενης πληροφόρησης ή παραπληροφόρησης .
«Και εάν όλοι οι άλλοι παραδέχονταν το ψέμα που επέβαλε το Κόμμα –αν όλα τα αρχεία έλεγαν το ίδιο παραμύθι– τότε το ψέμα περνούσε στην ιστορία και γινόταν αλήθεια» αναφέρει ο Τζωρτζ Όργουελ, (1984 – Ο Μεγάλος Αδελφός, Κάκτος, 1978)
Και φυσικά από την προπαγάνδα του ψέματος δεν θα απείχε ο ιδρυτής του Ναζιστικού φαινομένου Αδόλφος Χίτλερ, ο οποίος επισημαίνει «Ένας παράγοντας για να γίνει πιστευτή η ψευτιά είναι το μέγεθός της. Με την πρωτόγονη αφέλεια των μαζών, ένα μεγάλο ψέμα είναι πιο αποτελεσματικό από ένα μικρό. […] Δεν θα συμβεί ποτέ η μεγάλη μάζα να υποπτευθεί ένα τόσο μεγάλο ψέμα και θα σταθεί τέλεια ανίκανη να πιστέψει πως θα μπορούσε να είχε κανείς τη σατανική ξετσιπωσιά να διαστρέψει την αλήθεια σε τέτοια έκταση» (Αδόλφος Χίτλερ, Ο Αγών μου, Κάκτος, 2006).
Προϋπόθεση για να γίνει ευπρόσδεκτο το ψέμα είναι η ύπαρξη συνθηκών κρίσεων, είτε μεταβάσεων σε νέα παραγωγικά μοντέλα, είτε οικονομικών κυκλικών συσσωρεύσεων και αναδιανομής του πλούτου, είτε πολεμικών αντιπαραθέσεων και συγκρούσεων. Γεγονός όμως είναι πως υπάρχουν συνθήκες που διαμορφώνουν «ευήκοα ώτα από το λαό». Δηλαδή κοινωνίες που αρνούνται να δούνε την πραγματικότητα και τη δική τους ευθύνη, που ικανοποιούνται, που συμπαρασύρονται, όταν ένα αφήγημα τους υπόσχεται κάθε μορφής «παράδεισο» ή επιστροφή σε αυτόν. «Ο κόσμος θέλει να εξαπατηθεί, άσ’ τον λοιπόν να εξαπατηθεί», αναφέρει ο Γάιος Πετρώνιος (Gaius Petronius, 27 – 66 μ.Χ.), αυλικός του Νέρωνα και συγγραφέας του «Σατυρικού».
Βέβαια στη σημερινή ψηφιακή εποχή, εκτός από την εκφορά του λαϊκίστικου λόγου από τις πολιτικές ηγεσίες, ο επηρεασμός της κοινής γνώμης γίνεται ταχύτατα, μαζικότερα και με τη συμμετοχή πολλές φορές των ίδιων των χρηστών.
Tην τελευταία δεκαετία η διακίνηση τους ψεύδους διαδικτυακά, είτε με τη μορφή ψευδών ειδήσεων (fake news),είτε με την μετα-αλήθεια (post truth),είτε με τα τρολαρίσματα και την ανωνυμία, έχει λάβει τεράστιες διαστάσεις, που επηρέασε τις εκλογικές αναμετρήσεις, όπως την άνοδο των «αντιμνημονιακών» κομμάτων στην χώρα μας, την εκλογική αναμέτρηση στις ΗΠΑ με την επικράτηση του Ν.Τράμπ, το Brexit στη Μ.Βρεττανία, την εμφάνιση των Εναλλακτικών (AfD) στη Γερμανία καθώς και του αντιμεταναστευτικού κινήματος Pegida.
Δυστυχώς, το διαχρονικό φαινόμενο του πολιτικού ψεύδους, είτε χρησιμοποιείται από τις πολιτικές ηγεσίες, είτε είναι προϊόν διαδικτυακής παραγωγής, βλάπτει σοβαρά τη δημοκρατία και δημιουργεί ανεξέλεγκτες καταστάσεις, που κατά κύριο λόγο ωφελούν και ισχυροποιούν τις ακραίες απόψεις και πρακτικές, που όμως δεν λύνουν προβλήματα και δεν διαμορφώνουν θετικές προοπτικές για τις κοινωνίες και του λαούς.
Η χρησιμοποίηση του πολιτικού ψεύδους στη χώρα μας είναι συνειδητή επιλογή, αφού το σκίσιμο των μνημονίων, διαδέχθηκε η «σκληρή» διαπραγμάτευση, τα νέα μνημόνια, η υπέρ-φορολόγηση, το μοίρασμα «χαντρών στους ιθαγενείς»-κοινωνικό μέρισμα το λένε- και φυσικά με τη συνέχεια της εξαπάτησης τη νέα υπόσχεση για «καθαρή» έξοδο από τα μνημόνια και την κρίση, έστω και εάν η χώρα είναι δέσμια πολιτικών για τις επόμενες δεκαετίες.
Ίσως να είναι επίκαιρος, όσο ποτέ, ο Τζωρτζ Όργουελ που υποστήριζε ότι «Στο παγκοσμιοποιημένο ψεύδος αποτελεί επαναστατική πράξη η διατύπωση της αλήθειας».