Πέτρος Θέμελης*: Τα γαϊδούρια του Ναβαρίνου και οι Ονοκέφαλοι του Δαμοφώντα

 Πολύς λόγος γίνεται για τη συμβολή των γαϊδάρων στον πολιτισμό της Μεσογείου και ιδιαίτερα της χώρας μας, καθώς και για τη δραματική μείωση του αριθμού αυτών των υπομονετικών, ιδιότροπων, πεισματάρικων, ανθεκτικών, άκρως λιτοδίαιτων και ιδιαίτερα δραστήριων σεξουαλικά, συμπαθητικών τετράποδων. Ευτυχώς υπάρχουν ακόμα αρκετοί όνοι στην Αίγυπτο, τη Nουβία και τη Σομαλία, γενέτειρες του άγριου όνου.

Το είδος αυτό θηλαστικού με τα μικρά πόδια και τα μεγάλα αφτιά, που ορισμένοι τα κοιτάζουν χαζεύοντας, κουβαλά βαρύ πάντα σαμάρι και τεράστιο φορτίο. Ο «κυρ Μέντιος» απειλείται με ολοσχερή εξαφάνιση, τον έχουν δυστυχώς σχεδόν πλήρως εκτοπίσει τα ρυπογόνα και ενεργοβόρα Nτάτσουν και τα τέσσερα επί τέσσερα. 

Εντυπωσιάστηκα, ομολογώ, βλέποντας έναν αξιοπρεπή πολίτη της Λέσβου να κυκλοφορεί με μουλάρι (γόνο γαϊδάρου και φοράδας) αντί για λιμουζίνα στην αγορά της πρωτεύουσας του νησιού. Το όνομα «Μέντιος» κατάγεται από την πόλη «Μένδη» της Χαλκιδικής στη Μακεδονίας και τον λατρευόμενο εκεί θεό της μέθης Διόνυσο, που εικονίζεται συχνά εποχούμενος ιθυφαλλικού γαϊδάρου στα αργυρά τετράδραχμα της αρχαίας Μένδης, πατρίδας του Aριστοτέλη. 

Ο ανασκαφέας της μακεδονικής αυτής πόλης δήλωσε πρόσφατα ότι ανακάλυψε τον τάφο του μεγάλου φιλοσόφου, δασκάλου του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Όνος… ερωτικός και φιλοσοφημένος! 

Διόνυσος (Bάκχος), κρασί, γάιδαρος και ερωτισμός… συνδέονται στενά όχι μόνο με τη Μένδη της Χαλκιδικής. Στα κλασικά χρόνια συνδέθηκε ο όνος με πυρολατρικές παραδόσεις και θεωρήθηκε ιερός του Ηφαίστου και της Εστίας, του Βάκχου και του Πρίαπου. Υπάρχουν χλευαστικές διηγήσεις για την δυσμορφία (μεγάλα αυτιά και κεφάλι) και άλλα κουσούρια του όνου με συγγραφείς τον Αίσωπο και τον Βαθρία. «Κάποιου του χάριζαν γάιδαρο κι αυτός τον κοίταζε στ’ αφτιά»! Παροιμίες, όπως «είπε ο γάιδαρος τον πετεινό κεφάλα» έχουν ως αφετηρία το μεγάλο σχετικά κεφάλι του. Η ρήση όμως «περί όνου σκιάς δίκη» σήμαινε «φιλονικία για ασήμαντη αφορμή». 

Στον Ψευδολουκιανό αποδίδεται έργο με τίτλο «Λούκιος ή Ονος», ενώ «Χρυσούς Ονος» επιγράφεται έργο του Απουλήιου. Στον σοφιστή Πτολεμαίο αποδίδεται έργο με τίτλο «Όνου εγκώμιον», που δυστυχώς δεν σώζεται ώστε να εκτιμήσουμε, επιτέλους, τα προσόντα αυτού του παρεξηγημένου τετράποδου. Στα δε βυζαντινά χρόνια κυκλοφορούσε η «Φυλλάδα του Γαϊδάρου», όχι μόνο η φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου. Όνοι μετέφεραν από την Αθήνα στην Ελευσίνα τα ιερά σκεύη, από όπου προέρχεται και η ρήση «όνος άγων μυστήρια». 

Από αντικείμενα λατρείας κομπάρσοι της ιστορίας 

Η ονολατρεία απαντάται στους σημιτικούς λαούς, ενώ στην Αίγυπτο εικονίζονται ονοκέφαλοι δαίμονες, όπως ο Τυφών. Πομπή ονοκέφαλων (μυστών σε έκσταση, με μάσκες όνων) κοσμεί την κάτω παρυφή του ενδύματος της Δέσποινας στη Λυκόσουρα, έργο του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα. 

Πομπή ονοκεφάλων απαντάται και σε τοιχογραφία από τη λεγόμενη Οικία του Τσούντα των Μυκηνών (13ου αι. π.Χ.), οι οποίοι αποδίδονται σε θρησκευτικές τελετουργίες σχετιζόμενες με το μυστήριο της γονιμότητας. Πάνω σε γάιδαρο διαπομπεύονταν οι μοιχαλίδες. Η επιλογή του αθώου αυτού ζώου στην εν λόγω περίπτωση είναι απαράδεκτη. Ο Σαμψών με όπλο την «όνου γνάθον» εξουδετέρωσε χίλιους περίπου Φιλισταίους. Όνου γνάθος είναι και γεωγραφικός όρος ακρωτηρίων. Ο Αβραάμ με γαϊδουράκι ανέβηκε στο όρος για τη θυσία του γιου του Ισαάκ, που ευτυχώς αντικαταστάθηκε από αίγα, όπως η Ιφιγένεια αντικαταστάθηκε από ελάφι. 

Ο Ιησούς μπήκε στα Ιεροσόλυμα καθισμένος σε γαϊδουράκι. Από τη φάτνη της Γέννησης δεν έλειπαν επίσης τα γαϊδουράκια. 

Πάνω σε όνο κυκλοφορούσε ο Σάντσο Πάντσα, ακόλουθος πιστός του Δον Κιχώτη. Στη διάρκεια της τουρκο- κρατίας, με γαϊδούρια κυκλοφορούσαν οι ραγιάδες, ενώ με άλογα οι εύποροι μωαμεθανοί. Ο όνος απαντάται συχνά και στις ιστορίες του Ναστραντίν Χότζα που με διασκέδαζαν αφάνταστα όταν τις άκουγα παιδί.

«Πιο έξυπνος κι απ’ το γαϊδούρι του Ναβαρίνου» 

O Τούρκος ιστοριογράφος Εβλιγιά Τσελεμπή (Evliya Çelebi)  (1611-1678), που περιηγήθηκε την Πελοπόννησο το 1668, γράφει μεταξύ άλλων τα παρακάτω για την καστροπολιτεία του Ναβαρίνου, το Παλιόκαστρο της Πύλου (όχι το Νιόκαστρο) που στην αρχαιότητα ονομαζόταν Kορυφάσιον. «Αν μέσα στο φρούριο αυτό υπήρχαν νερό και δημητριακά, η πολιορκία του θα διαρκούσε επτά χρόνια. Από τις τέσσερις πλευρές το δέρνει η θάλασσα, μόνο από την ανατολική ενώνεται με τη στεριά. Έχει ογδόντα στενά κεραμοσκεπή σπίτια χωρίς κήπους, ένα τζαμί, πέντε μικρά μαγαζιά και τίποτ’ άλλο. Πρόκειται σχεδόν για νησί χωρίς νερό. Νερό κουβαλούν τα γαϊδούρια από την παραλία. Το περίεργο είναι ότι τα φορτώνουν, κι αυτά ανεβαίνουν μόνα τους και στέκονται μπροστά στα σπίτια των νοικοκυραίων. O ιδιοκτήτης καταλαβαίνει και αδειάζει το νερό, ενώ τα γαϊδούρια κατεβαίνουν πάλι μόνα τους κάτω. Τόσο μαθημένα είναι. Γι’ αυτό στο Μοριά υπάρχει η παροιμία “θα σε κάνω πιο έξυπνο κι απ’ το γαϊδούρι του Ναβαρίνου”». Το θέμα είναι αν η παροιμία αυτή είχε ευρύτερη διάδοση.

*Ο Πέτρος Θέμελης είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας και είναι αυτός που έφερε την Αρχαία Μεσσήνη στη σύγχρονη επιφάνεια, ανασύροντας μοναδικούς θησαυρούς.