Η Ναυμαχία του Ναυαρίνου 20 Οκτωβρίου 1827

 ιστορική ναυμαχία του Ναβαρίνου στις 20 Οκτωβρίου 1827, είναι η δεύτερη ναυμαχία που έγινε στην Ελλάδα και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ιστορία του ελληνισμού. Η πρώτη ήταν 2.500 χρόνια πριν και συγκεκριμένα το -480 και ματαίωσε τα σχέδια του Ξέρξη να καθυποτάξει ολόκληρη την Ελλάδα.

Όπως είναι γνωστό, η Οθωμανική αυτοκρατορία, κατά την έναρξη της ελληνικής επανάστασης το 1821, επί τέσσερα χρόνια περίπου, με εντατικές και συντονισμένες ενέργειες, προσπάθησε ν’ ανακτήσει τις επαναστατημένες περιοχές. Παρά τις αλλεπάλληλες εκστρατείες, υπό τον Ομέρ Βρυώνη, τον Μαχμούτ Πασά Δράμαλη, τον Κιουταχή και τον Χοσρέφ πασά, οι οποίοι με τεράστιες στρατιές εξόρμησαν κατά των επαναστατών, δεν κατάφεραν να καταπνίξουν την επανάσταση. Τότε η Υψηλή Πύλη επικαλέσθηκε βοήθεια από τον υποτελή της, τον αντιβασιλέα της Αιγύπτου, το Μεχμέτ Αλή. Αυτός οδηγούμενος πό την υστερόβουλη σκέψη του, να πατήσει και στην Ευρώπη, αποδέχθηκε με χαρά την πρόσκληση του Σουλτάνου Μαχμούτ Β’, και έστειλε στον Μοριά, τον γιο του Ιμπραήμ πασά (1789-1848).

Ο τριακοντετής τότε Ιμπραήμ, νέος μορφωμένος από Ευρωπαίους αξιωματικούς και παιδαγωγούς, κοντόσωμος, παμπόνηρος, στρατηγικότατος αλλά και εκδικητικός τύπος, επιδόθηκε στην διοργάνωση ενός ισχυρού και εμπειροπόλεμου στρατού. Αυτό το πέτυχε με την πρόσληψη αρκετών αποστράτων Γάλλων αξιωματικών της άλλοτε διαλυμένης ναπολεόντειου στρατιάς, με αρχηγό του επιτελείου τον εξωμότη Σουλιμάν Μπέη (ο οποίος ήταν ο συνταγματάρχης De Seve). Επίσης και στον στόλο, για τον συγχρονισμό του στην νεώτερη τακτική, είχε προσλάβει αξιωματικούς του γαλλικού πολεμικού ναυτικού, με αρχηγό τον πλοίαρχο Lettlier.
Ο παντοδύναμος Ιμπραήμ με συγκροτημένο, οργανωμένο και καλά εφοδιασμένο στρατό και στόλο, αποβιβάσθηκε τον Φεβρουάριο του 1825 χωρίς καμιά αντίσταση στην Μεθώνη και γρήγορα κατέλαβε τα φρούρια της Κορώνης και του Νεοκάστρου.

Να σημειωθεί ότι ο Ιμπραήμ πασάς, είχε καταγωγή ελληνική. Από τη γενιά της μητέρας του ήταν Καβαλιώτης. Η μάνα του, απόλυτα αποδεδειγμένο ήταν Χριστιανή, χήρα κάποιου που λέγονταν Τουρματζής. Αυτή τη χήρα Τουρματζή παντρεύτηκε ο Μεχμέτ Αλή, ο κατόπιν αρχηγός της αιγυπτιακής δυναστείας

Ο Ιμπραήμ άρχισε, ως γνωστόν, συστηματικές εξορμήσεις, δηλώσεις και καταστροφικές επιδρομές. Τα φρούρια του Μοριά, το ένα μετά το άλλο, σταδιακά έπεφταν σχεδόν αμαχητί στα χέρια του. Επί τρία χρόνια σχεδόν, ολόκληρος ο πληθυσμός του Μοριά βρισκότανε στο πόδι. Στο πέρασμα του, ο απλός λαός, άφηνε πολιτείες και χωριά καταφεύγοντας προς τα απροσπέλαστα δάση και ορεινούς όγκους για να γλιτώσει από την επερχόμενη λαίλαπα των Τουρκοαιγυπτίων. Το δαιμονικό και καταχθόνιο σχέδιο του Ιμπραήμ, ήταν να προβαίνει σε λεηλασίες και αιχμαλωσίες γυναικόπαιδων, τα οποία τα έστελνε στην Αίγυπτο. Μάλιστα είχε ανακοινώσει, ότι είχε σκοπό να μεταφέρει όλους σχεδόν τους Μοραΐτες στην Αίγυπτο, για να προλάβει τάχα κάθε μελλοντική επανάσταση και να εποικήσει τον Μοριά με Φελάχους.

Το διεθνές περιβάλλον

Είναι γνωστόν πως από την έναρξη της επανάστασης, οι αυτοκράτορες, οι βασιλείς και οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, ασκούσαν φανερά φιλοτουρκική πολιτική, σύμφωνα με τις απαγγελίες της περιβόητης Ιερής Συμμαχίας, που είχε υπογραφεί προγενέστερα στις 26 Σεπτεμβρίου 1815, υπογράφηκε από την Αυστρία, Πρωσία και Ρωσία και στην οποία είχε προσχωρήσει την ίδια χρονιά, η Αγγλία και η Γαλλία. Αρκετά παρήγορο σημάδι είναι η φωτεινή ακτίνα, που ήρθε από την Αγγλία, χάρη στα ανθρωπιστικά αισθήματα των φιλελληνικών κομιτάτων που σιγά- σιγά μετέβαλαν υπέρ της Ελλάδας, την κοινή γνώμη και στην φιλελληνική διάθεση του υπουργού και αργότερα πρωθυπουργού της Αγγλίας Georg Kanning. Ένα έγγραφο της 1ης Δεκεμβρίου 1824, που έστειλε η Αγγλική κυβέρνηση στην Προσωρινή Διοίκηση, ήταν η πρώτη αναγνώριση πολιτικής ύπαρξης από ξένη δύναμη, η οποία προσεπικύρωσε η σύναψη δύο πρώτων Εθνικών δανείων.

Αυτό θεωρήθηκε μεγίστη επιτυχία και ο ιστορικός Γερβίνος έγραψε: «Τα δάνεια αυτά για τους Έλληνας, είναι σπουδαιότερα από κάθε στρατιωτική νίκη». 

Με πρωτοβουλία του Georg Kanning, υπεγράφη στην Πετρούπολη στις 4 Απριλίου 1826 πρωτόκολλο μεταξύ Αγγλίας και Ρωσίας, το οποίο παρείχε στην Ελλάδα το δικαίωμα να ζητήσει από την Τουρκία κάποια αυτονομία. Στο πρωτόκολλο προσχώρησε και η Γαλλία. Οι πρέσβεις Statford Cannihg της Αγγλίας, Guilleminor της Γαλλίας και Ribaupierre της Ρωσίας, που τότε ήσαν στην Κωνσταντινούπολη, πήραν εντολή ν’ ανακοινώσουν στην Υψηλή Πύλη τις προθέσεις των Δυνάμεων για ειρηνευτική μεσολάβηση. Την ενέργεια αυτή ο υπουργός εξωτερικών της Τουρκίας Ρεΐς Εφέντης (Reis Efendi), την θεώρησε, ως ανάμειξη και επέμβαση στα εσωτερικά του κράτους και την απέρριψε, δηλώνοντας, ότι η υπόθεση αυτή των Ελλήνων είναι καθαρά οικογενειακή και η επέμβαση ξένων προσβάλλει τα Ιερά των Μουσουλμάνων.

Για να ξεπεράσουν όμως αυτή την άκαμπτη τουρκική στάση, υπέγραψαν μεταξύ τους απόρρητη συμφωνία η οποία προέβλεπε, ότι εάν εντός του μηνός δεν γινόταν δεκτή από τα αντιμαχόμενα μέρη η μεσολάβηση των Δυνάμεων, θα χρησιμοποιούσαν από κοινού όλα τα δυνατά μέσα για την συντέλεση του σκοπού της συνθήκη, αλλά χωρίς να εξέλθουν της ουδετερότητας. Αντίγραφα της Συνθήκης εστάλησαν στους πρέσβεις στην Κωνσταντινούπολη και η ανακοίνωση των όρων έγινε στην Υψηλή Πύλη, με συλλογικό διάβημα, το οποίο πάλι απέρριψε ο Ρεΐς Εφέντης. Αντίγραφα όμως της συνθήκης εστάλησαν και στους ναυάρχους των Δυνάμεων, που βρίσκονταν στην Μεσόγειο, με εντολή να καταβάλλουν προσπάθειες για την εφαρμογή της. Ναύαρχοι τότε ήσαν ο (Έντουαρντ Κόδριγκτον) Eduard Codrington (1772- 1851) της Αγγλίας, ο (Μαρί Ανρί Ντανιέλ Γκοτιέ, κόμης του Ρινύ) Henri- Daniel de Rigny (1782- 1835) της Γαλλίας και ο (Λόγκιν Πετρόβιτς Γκέιντεν) Longuinl Petrovitch Heiden (1772- 1840) της Ρωσίας.

Την εφαρμογή πλέον της Συνθήκης ανέλαβαν οι ναύαρχοι και κοινοποίησαν τις ειρηνευτικές διαθέσεις των εντολέων τους στον Ιμπραήμ Πασά και στην Ελληνική Κυβέρνηση. Το έγγραφο αυτό επιδόθηκε τις βραδινές ώρες της 21ης Αυγούστου σε κάθε αντιπρόσωπο των τριών Ναυάρχων.

Ο Ιμπραήμ δήλωσε ότι θ’ αναφερθεί στην Υψηλή Πύλη και θ’ αναμένει τις ανάλογες διαταγές. Αντίθετα η ανακοίνωση της πρόθεσης των Δυνάμεων για άμεση κατάπαυση του πυρός κι όλων των εχθροπραξιών, στην αποκαρδιωτική κατάσταση που βρισκόταν η επαναστατημένη Ελλάδα, θεωρήθηκε ως δώρο Θεού και αμέσως έγινε αποδεκτή.

Η απάντηση της ελληνικής κυβέρνησης ήαταν:«Οι υπογεγραμμένοι, εκ μέρους του Συμβουλίου……. Ευγνώμονες, εξ ονόματος ολοκλήρου του Έθνους, δια την ευμενή διάθεσιν των τριών Μεγάλων Δυνάμεων αποδεχόμεθα την προτεινομένην εκεχειρίαν….
Αίγινα 21 Αυγούστου 1827. Ο Πρόεδρος: Νικ. Ρενιέρης. Ο Γραμματεύς: Γ. Γλαράκης.»

Τα γεγονότα

Εκείνη την εποχή σχεδόν όλος ο στρατός του Ιμπραήμ ήταν διασκορπισμένος σ’ ολόκληρο τον Μοριά και ο στόλος του συγκεντρωμένος στο Ναβαρίνο. Ταυτοχρόνως ο Ιμπραήμ σχεδίαζε να προβεί στην καταστροφή της Ύδρας, νομίζοντας ότι η εμφάνιση του στόλου των Δυνάμεων είχε άμεσο σκοπό να προστατεύσει την Ύδρα και ν’ αποκόψει τελειωτικά την επικοινωνία του με την Αίγυπτο και τα παράλια της Μικράς Ασίας.

Ο ναύαρχος Κόδριγκτον, στις αρχές Σεπτεμβρίου έστειλε στον Ιμπραήμ γραπτή ανακοίνωση των όρων της Συνθήκης και αξίωσε, την ταχεία επάνοδο των στόλων στην Κωνσταντινούπολη και Αλεξάνδρεια Αιγύπτου, την άμεση κατάπαυση των εχθροπραξιών και την εκκένωση του Μοριά. Παρ’ όλα ταύτα ο Ιμπραήμ, διέταξε μια μοίρα του στόλου να κινηθεί κατά της Ύδρας. Ο Κόντριγκτον όμως αντιλήφθηκε έγκαιρα την κίνηση της μοίρας και με κυκλωτικές κινήσεις, την ανάγκασε να επιστρέψει πάλι στο Ναβαρίνο.

Κατά τις πρώτες ημέρες του Σεπτέμβρη έγινε μια σύσκεψη στην στεριά. Ο Κόδριγκτον με τον Δεριγνύ, προσκάλεσαν τον Ιμπραήμ, στον οποίο πάλι διατύπωσαν τις αποφάσεις των Δυνάμεων. Ο Ιμπραήμ υποσχέθηκε την άμεση κατάπαυση των εχθροπραξιών. Μετά την αναχώρηση όμως των τριών ναυάρχων στην Ζάκυνθο, προσπάθησε πάλι και παρασπόνδησε και έστειλε νέα μοίρα προς τον κόλπο της Πάτρας με σκοπό να εισέλθει στον Κορινθιακό κόλπο. Και αυτή την μοίρα ο Κόδριγκτον την αντιλήφτηκε έγκαιρα και την εξανάγκασε να επιστρέψει προς αποφυγή εχθροπραξιών.

Μετά από αυτή την δεύτερη κατά σειρά αποτυχία του ο Ιμπραήμ, εξεμάνη, και προέβη σε φοβερές καταστροφές και ιδιαίτερα στην κοπή και στο ξερίζωμα όλων των καρποφόρων δένδρων του Μοριά. Εκείνες τις ημέρες κατέπλευσε και ο ρωσικός στόλος υπό τον Χέυδεν και η αρχιναυαρχία ανατέθηκε στον Κόδριγκτον. Τον συμμαχικό στόλο των Δυνάμεων τον συγκροτούσαν τρεις μοίρες με συνολικό αριθμό πλοίων 27 έχοντας 1271 πυροβόλα και κατανέμονταν ως εξής:
1. Η Αγγλική Μοίρα, αποτελούταν από 12 πλοία με 456 πυροβόλα:
Δίκροτα 3 (το Ασία με 84 πυροβόλα, το Γένουα με 74 πυροβόλα, το Αλβιών με 74 πυροβόλα).
Φρεγάτες 4 (το Γλασκώβη με 50 πυρ., το Καμβρία με 48 πυρ., το Δάρτμουθ με 44 πυρ. και το Τάμπλοτ με 28 πυρ.).
Ελαφρά 5 (το Ρόζα με 18 πυρ., το Ζωηρά με 10 πυρ., το Φιλομήλα με 10 πυρ., το Κώνωψ με 10 πυρ. και το Έλαφος με 6 πυρ.).
2. Η Γαλλική μοίρα αποτελούταν από 7 πλοία και 362 πυροβόλα:
Δίκροτα 3 (Σκιπίων με 74 πυρ., το Βρεσλαυΐα με 74 πυρ., το Τρίαινα με 74 πυρ.)
Φρεγάτες 2 (η Σειρήν με 60 πυρ. και το Αρμίς με 44 πυρ.).
Ελαφρά 2 (το Αλκυών με 18 πυρ. και το Δάφνη με 18 πυρ.).
3. Η Ρωσική μοίρα αποτελούταν από 8 πλοία με 453 πυροβόλα:
Δίκροτα 4 (Αζόφ με 74 πυρ., το Χανχούτ με 74 πυρ., Ιεζεκιήλ με 74 πυρ. και το Αλεξ. Νεύσκης με 74 πυρ.)
Φρεγάτες 4 (το Κωνσταντίνος με 48 πυρ., το Προβονάι με 44 πυρ., το Ελένη με 33 πυρ. και το Κάστωρ με 32 πυρ.).
Οι τρεις πιλότοι στις ναυαρχίδες ήσαν Έλληνες. Στου Κόδριγκτον στην Ασία, ο Πέτρος Μικέλης από την Σίφνο, κατ’ άλλους από την Μήλο. Στην Γαλλική ναυαρχίδα Σειρήνα του Δεριγνύ, ο Μανώλης Μοδινός από την Μήλο και στην Ρωσική Αζόφ του Χέυδεν ο Σάντος Μπαλούρδος από τις Σπέτσες.

Ο στόλος του Ιμπραήμ πιο ισχυρός από τον συμμαχικό, συγκροτούταν από τουρκικά, αιγυπτιακά και λίγα τυνησιακά πλοία, με αρχιναύαρχο τον τούρκο Ταχήρ πασά και δύο ναυάρχους τον Καπετάνμπεη για τον τουρκικό στόλο και τον Μουχαράμπεη για τον αιγυπτιακό στόλο. Ο στόλος ήταν παρατεταγμένος στον μυχό του λιμανιού και απέναντι από την είσοδο, σε σχήμα πέταλου, όπου τον προστάτευαν τα επάκτια πυροβολεία του Νεόκαστρου και οι κανονιοστοιχίες της νήσου Σφακτηρίας.

Εκτός των μεταγωγικών και φορτηγών πλοίων αποτελούταν από τα εξής πολεμικά πλοία: Δίκροτα 3 με 80 πυροβόλα, φρεγάτες 5 μεγάλες 60 πυροβόλα και 22 μικρότερες με 50 πυροβόλα. Κορβέτες 33, μπρίκια 13 και 6 πυρπολικά. Συνολικά αποτελούταν από 82 πλοία με περίπου 2.000 πυροβόλα επανδρωμένα με 15.000 άνδρες περίπου.

Το πιο ανησυχητικό σημείο όμως για τους συμμάχους δεν ήταν η αριθμητική υπεροχή του εχθρού, όσο η δυσπιστία και η έλλειψη εμπιστοσύνης ανάμεσα στους ναυάρχους των τριών συμμαχικών στόλων, τον Κόδριγκτον που ήταν και ο αρχηγός, δεν έκρυβε καθόλου την δυσαρέσκειά του προς τον Γάλλο Δεριγνύ και τον Ρώσο Χέυδεν.

Στις 7 Αυγούστου 1827, έγραφε στον F. Adam στην Κέρκυρα: «Είναι αλήθεια ότι δεν μπορώ να εμπιστευθώ στη διαγωγή του Henri- Daniel de Rigny και ούτε σε κανένα άλλο ομοεθνή του. Και τώρα τι στο διάβολο θα κάνω με όλους αυτούς τους λαρδοφάγους Ρώσους! … αν ήταν στο χέρι μου ποτέ δεν θα ήθελα να τους έχω υπό τις διαταγές μου, γιατί δεν θα μπορούσα να τους τιμωρήσω αν δεν με υπάκουαν… Τώρα όμως τι να κάνω; Δεν είναι στο χέρι μου!..».

Στις 19 Οκτωβρίου ο ναύαρχος Κόδριγκτον κάλεσε στην αγγλική ναυαρχίδα «Ασία» τους δύο Άγγλους διοικητές και τους αρχαιότερους πλοιάρχους για να συσκεφθούν και να συναποφασίσουν για το γενικό σχεδιασμό των επιχειρήσεων. Τα συμμαχικά πλοία, δεν έπρεπε να πυροβολήσουν αν πρώτα δεν τους δινόταν το ανάλογο σήμα. Αν όμως κάποιο εχθρικό πλοίο έκανε την αρχή, τότε έπρεπε βάσει των υποδείξεων να βυθισθεί αμέσως.

Η μέρα της ναυαμαχίας

Την επόμενη 8/20 Οκτωβρίου 1827 η δραστηριότητα του συμμαχικού στόλου άρχισε ήδη από τα ξημερώματα. Το ημερολόγιο του κυβερνήτη της ναυαρχίδας «Ασία» για εκείνη την ημέρα αναφέρει, «ασθενείς ανέμους και συννεφώδη καιρό», λίγο μετά τα μεσάνυχτα. Ο εχθρικός στόλος που βρισκόταν μέσα στον κόλπο του Ναβαρίνου, ήταν παραταγμένος σε σχήμα μισοφέγγαρου. Ένας ανώνυμος Βρετανός ναύτης από το πλοίο «Γένοβα», που αναδείχθηκε σε πραγματικό χρονικογράφο της περίφημης ναυμαχίας του Ναβαρίνου, έχει διασώσει στο ημερολόγιό του μερικές ενδιαφέρουσες ειδήσεις.

«Με έξι σφυρίγματα στις 11:00 π.μ. τα τύμπανα μας, κάλεσαν στις θέσεις μας με το γνώριμο ρυθμό του πολεμικού τραγουδιού -ατρόμητα τα πλοία μας, χαρούμενα ναυτάκια οι άνδρες μας.» Στις 13:30 μ.μ., ο αρχιναύαρχος Κόδριγκτον έδωσε το σήμα για την έναρξη εισόδου του συμμαχικού στόλου στον κόλπο. Μισή ώρα μετά, η ναυαρχίδα του «Ασία», περνούσε την είσοδο του λιμανιού ανενόχλητη παρόλο που τα εχθρικά πυροβολεία βρίσκονταν σε απόσταση βολής και από τις δυο πλευρές. Ακολούθησαν και άλλα πλοία, άνω η γαλλική ναυαρχίδα «Σειρήν» κατέλαβε την προκαθορισμένη θέση της. Η ατμόσφαιρα άρχισε να υπερθερμαίνεται υπερβολικά και το πρώτο σημάδι για δράση, ήταν η αποστολή μιας βάρκας από τη ναυαρχίδα του Μωχαράμπεη, που μετέφερε στον Κόδριγκτον την απαίτηση του Αιγύπτιου ναυάρχου, να μην μπει στο λιμάνι. Και ο Κόδριγκτον απάντησε κατηγορηματικά, πως είχε έρθει για να δώσει διαταγές και όχι για να πάρει.

Ένα τυχαίο γεγονός, έπαιξε σημαντικότατο ρόλο, αφού έδωσε το εναρκτήριο σάλπισμα, για την μεγάλη και φονική ναυμαχία. Σε μια μη αναμενόμενη στιγμή, ένα εχθρικό πυρπολικό, πλησίασε πολύ κοντά στο πολεμικό πλοίο Ντάρτμουθ και ο κυβερνήτης του ο Fellowes, έστειλε μια βέρκα με λίγους άνδρες και επικεφαλής τον υποπλοίαρχο Fitzroy με σκοπό να εξαναγκάσει το εχθρικό πυρπολικό να απομακρυνθεί. Τότε αυτοί άρχισαν να πυροβολούν ακατάπαυστα και αδιάκριτα και σκότωσαν το νεαρό Άγγλο υποπλοίαρχο και μερικούς ακόμη άνδρες. Το Ντάρτμουθ αμέσως ανταπέδωσε ισχυρά πυρά. Αμέσως κτυπήθηκε και η γαλλική ναυαρχίδα Σειρήν από την αιγυπτιακή φρεγάτα Έσμίνα. Ο Γάλλος ναύαρχος Δεριγνύ, αμέσως διέταξε σφοδρό και κατά βούληση κανονιοβολισμό κατά της εχθρικής φρεγάτας και σε ελάχιστα λεπτά γενικεύθηκε η σύρραξη.

Παρά ταύτα ο Κόδριγκτον δεν είχε πάρει ακόμα καμιά απόφαση καταστροφής του τουρκοαιγυπτιακού στόλου. Γι’ αυτό απέστειλε τον Έλληνα πλοηγό Πέτρο Μικέλη, με λίγους άνδρες στον Αιγύπτιο διοικητή Μωχαράμπεη να τον διαβεβαιώσει, ότι ο σκοπός των συμμάχων απέναντι στους τουρκοαιγυπτίους δεν ήταν εχθρικός, αλλά ήθελαν να τους εξαναγκάσουν να αποπλεύσουν από το Ναβαρίνο και να επιστρέψουν στις βάσεις τους στα Δαρδανέλια και την Αλεξάνδρεια. Οι Αιγύπτιοι όμως, ερεθισμένοι σκότωσαν τον Έλληνα απεσταλμένο του Κόδριγκτον, οπότε μέσα σε λίγα λεπτά συντονισμένα όλα τα κανόνια του δίκροτου Ασία, βύθισαν την αιγυπτιακή ναυαρχίδα. Σχεδόν ταυτόχρονα τέθηκε εκτός μάχης και η τουρκική ναυαρχίδα. Από αυτή τη στιγμή κι έπειτα η ναυμαχία γενικεύτηκε και ξέφυγε από κάθε σχεδιασμό και έλεγχο. Οι κανονιοβολισμοί ρίχνονταν από όλες τις πλευρές και ο πυκνός καπνός, εμπόδιζε τους συμμάχους να διακρίνουν τα δικά τους πλοία από τα εχθρικά. Στις 3:00 μ.μ. πλησίασε και ο ρωσικός στόλος με επικεφαλής τη ναυαρχίδα Αζόφ, οπότε η ναυμαχία έλαβε ανυπολόγιστες διαστάσεις.

Περίπου στις 6:00 μ.μ. τα πάντα είχαν τελειώσει. Μέσα σε τέσσερις ώρες είχαν κριθεί τα πάντα. Οι καταστροφές ήταν αφάνταστα δυσανάλογες: κάπου 60 εχθρικά πλοία καταστράφηκαν εντελώς και πολλά άλλα ανατινάχθηκαν από τους ίδιους τη νύχτα για να μην τα παραλάβουν σώα οι σύμμαχοι. Κατά το Γάλλο πλοίαρχο του τουρκοαιγυπτιακού στόλου Lettlier, τα μόνα πλοία που επέπλεαν την άλλη ημέρα, ήταν μια φρεγάτα δίχως ιστούς, 4 κορβέτες, 6 μπρίκια και 4 ημιολίες. Είχαν 6.000 νεκρούς περίπου και 4.000 τραυματίες. Οι σύμμαχοι δεν έχασαν κανένα πλοίο, ενώ είχαν συνολικά 195 νεκρούς (Άγγλοι 70, Γάλλοι 66 και Ρώσοι 59) και 504 τραυματίες (139 Ρώσοι, 185 Γάλλοι και 180 Άγγλοι).

Πώς περιγράφεται η ναυμαχία

Ο Γάλλος αντιναύαρχος Jurien de la Graviere περιγράφει συγκλονιστικά το αποτέλεσμα της ναυμαχίας: «… Ο όρμος του Ναβαρίνου βράζοντας από τα βλήματα, που κάθε στιγμή τρυπούσαν την επιφάνειά του, σκεπασμένος από συντρίμμια που επέπλεαν, με γαντζωμένους επάνω τους Τούρκους και Αιγύπτιους, δεν ήταν πια η μεγάλη και ήρεμη υδάτινη έκταση, επάνω στην οποία λικνιζόταν με ράθυμη μεγαλοπρέπεια το πρωινό της 8/20 Οκτωβρίου ο επιβλητικός στόλος του Ιμπραήμ. Ο όρμος είχε πάρει την όψη μιας από τις καταχθόνιες εκείνες λίμνες, όπου κολυμπούν οι κολασμένοι ανάμεσα σε κύματα από φωτιά και πίσσα….».

Η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη

Η κοινή γνώμη στην Ευρώπη, που επί χρόνια παρακολουθούσε την αιματοχυσία του ελληνικού λαού και την απάθεια των ηγετών των μεγάλων κρατών, δέχθηκε με μεγάλη χαρά το αποτέλεσμα της ναυμαχίας και το θεώρησε ως νίκη των λαών σε πείσμα των αποφάσεων των πολιτικών ηγεσιών.

Ο αντίκτυπος της νίκης στις ευρωπαϊκές χώρες έλαβε διαφορετικές θέσεις. Γενικά προκάλεσε κατάπληξη. Κανένας ποτέ δεν περίμενε και δεν ευχόταν αυτό το τέλος.

Ο αυτοκράτορας της Αυστρίας Φραγκίσκος χαρακτήρισε την πράξη των τριών ναυάρχων δολοφονία. Ο Μέτερνιχ «τρομακτική καταστροφή» και στη Βιέννη θρηνούσαν για το πλήγμα εναντίον της Τουρκίας.

Η κυβέρνηση της Αγγλίας έδειχνε κεραυνόπληκτη προ του ανεπιθύμητου τετελεσμένου γεγονότος, που διέπραξε ο αρχιναύαρχος Κόδριγκτον. Μάταια ο πρωταγωνιστής της ναυμαχίας προσπαθούσε να πείσει την κυβέρνησή του ότι η «ναυμαχία υπήρξε αναπότρεπτο γεγονός». Η πολιτική εκστρατεία εναντίον του Κόδριγκτον εκδηλώθηκε έντονα στην έναρξη των εργασιών της Βουλής, στις 29 Ιανουαρίου του 1828.

Στην ομιλία του θρόνου ο Άγγλος βασιλιάς θα διακηρύξει την αντίθεσή του: «… στο λιμάνι του Ναβαρίνου έλαβε χώρα μια σύγκρουση τελείως απροσδόκητη… μεταξύ των πόλων των συμμάχων Δυνάμεων και του στόλου της οθωμανικής Πύλης… Η Αυτού Μεγαλειότης δεν μπορεί να μη θρηνήσει, που αυτή η σύγκρουση έγινε με τη ναυτική δύναμη ενός προαιώνιου συμμάχου, του σουλτάνου. Εξακολουθεί όμως να τρέφει την ελπίδα πως το ατυχές αυτό γεγονός δε θα συνοδευθεί από άλλες εχθροπραξίες…».

Ο Κόδριγκτον κατηγορήθηκε και επιτιμήθηκε, επειδή είχε υπερβεί τις εντολές του Αγγλικού Ναυαρχείου και μερίδα πολιτικών υποστήριξε ότι ο Κόδριγκτον έπρεπε να παραπεμφθεί στο ναυτοδικείο για ανυπακοή, επειδή δεν είχε εντολή να δράσει. Έχοντας περιπέσει σε δυσμένεια, ανακλήθηκε στην Αγγλία και ανέλαβε τη διοίκηση εκπαιδευτικών μονάδων. Το ίδιο διάστημα αναλώθηκε σε προσπάθειες υπεράσπισης του εαυτού του από τις εναντίον του κατηγορίες, οι οποίες περιέχονται στα «Απομνημονεύματά του». Μετά την άνοδο του Γουλιέλμου Δ’ στον αγγλικό θρόνο έπαυσε η εναντίον του δυσμένεια και στις 10 Ιανουαρίου 1837 προήχθη σε ναύαρχο. Το 1839 παραιτήθηκε για να αναλάβει την αρχηγία του στόλου στο Πόρτσμουθ, θέση στην οποία παρέμεινε έως το 1842.

Αντιθέτως στη Ρωσία η είδηση της μεγάλης νίκης κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας προκάλεσε πλήρη επιδοκιμασία. Ο αυτοκράτωρας Νικόλαος με επιστολή του προς τον Κόδριγκτον, της 8 Νοεμβρίου 1827, του εξέφραζε την πλήρη ικανοποίησή του, επειδή «κατήγατε μια νίκη για την οποία όλη η πολιτισμένη Ευρώπη του χρωστούσε διπλή ευγνωμοσύνη».

Στη Γαλλία η κοινή γνώμη χαιρέτησε και πανηγύρισε το γεγονός και τοποθετήθηκε ανεπιφύλακτα υπέρ της απελευθέρωσης της Ελλάδος. Σε συνεδρίαση της γαλλικής Βουλής ο βαρόνος Dupin θα εκδηλώσει έντονη διαμαρτυρία για την ανεπίτρεπτη στάση της αγγλικής κυβέρνησης και εγκωμίασε τον Georg Kanning που ενέπνευσε στις τρεις Δυνάμεις στο να «σώσουν την πολιτική και θρησκευτική ελευθερία ενός βασανιζόμενου λαού, του ελληνικού».

Την επομένη ημέρα οι σύμμαχοι απαίτησαν από τον Ιμπραήμ πασά, που στο μεταξύ είχε καταφύγει στα βουνά της Μεσσηνίας, να υψώσει λευκή σημαία, σ’ όλα τα φρούρια, με την απειλή ότι αν ριχτεί έστω και ένας πυροβολισμός, θα θεωρηθεί ως κήρυξη πολέμου. Οι Οθωμανοί αποδέχτηκαν και σύντομα υπογράφηκε ανακωχή επάνω στην ναυαρχίδα του Κόδριγκτον.

Οι συνέπειες της ναυμαχίας

Η καταστροφή του στόλου του Ιμπραήμ, έσωσε την Ελληνική Επανάσταση, από την ολοκληρωτική κατάρρευσή της, μετά από έξι και πλέον χρόνια, άνισου ένοπλου αγώνα του ελληνικού λαού, εναντίον δυνάμεων που επιστράτευε η Οθωμανική Αυτοκρατορία από τα Βαλκάνια, την Μικρά Ασία, τη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική, ακόμα και τη Δυτική Ευρώπη.

Αργότερα απαιτήθηκαν δύο πρόσθετες στρατιωτικές παρεμβάσεις, από τη Ρωσία υπό μορφή ρώσο-τουρκικού πολέμου (1828-1829) και από μια γαλλική εκστρατευτική μονάδα στην Πελοπόννησο, υπό τον Μαιζών (γνωστή ως Εκστρατεία του Μοριά), προκειμένου να επιτευχθεί η απόσυρση των οθωμανικών δυνάμεων από την νότια και κεντρική Ελλάδα και να εξασφαλιστεί η Ελληνική ανεξαρτησία.

Η αναγνώριση της προσφοράς των αγωνιστών του Ναβαρίνου

Με το πέρασμα του χρόνου οι κυβερνήσεις των τριών Μεγάλων Δυνάμεων, απένειμαν στους τρεις ναυάρχους τα ανώτατα παράσημα. Το ίδιο αργότερα έπραξε και ο πρώτος βασιλιάς της Ελλάδας Όθων, κατά το δεύτερο έτος της βασιλείας του το 1834, όπου απένειμε τον Μεγαλόσταυρο του Τάγματος του Σωτήρος και στους τρεις ναύαρχους. Κατώτερα δε παράσημα, απένειμε και σ’ όλους τους Αξιωματικούς, που πήραν μέρος στην ναυμαχία.

Οι επιστολές των τριών ναυάρχων για τη ναυμαχία

Την ίδια μέρα της ναυμαχίας, μόνο λίγο μετά το τέλος της, οι τρεις ναύαρχοι ενημέρωσαν συνοπτικά τις κυβερνήσεις τους για τη μάχη και το νικηφόρο για τις τρεις Δυνάμεις αποτέλεσμα που ενίσχυσε οπωσδήποτε την Ελληνική Επανάσταση και συνέβαλε στο αίσιο τέλος της.

Παραθέτουμε στη συνέχεια τις τρεις επιστολές, των ναυάρχων Κόδριγκτον, Δεριγνί και Χέυδεν προς τις κυβερνήσεις τους, ενώ η ναυμαχία μόλις έχει τελειώσει. Από τις επιστολές μαθαίνουμε σπάνιες λεπτομέρειες εκείνης της ναυμαχίας πριν από 186 χρόνια.

Ο σερ Εντουαρντ Κόδριγκτον προς τον κ. Στράτφορντ Κάνινγκ,

πλοίο Αυτού Μεγαλειότητος «Ασία», εις το λιμάνι του Ναυαρίνου, 9.30 μ.μ. 20 (8) Οκτωβρίου 1827

«Κύριε, έχω την τιμή να πληροφορήσω την Εξοχότητά σας ότι οι συνάδελφοί μου, ο Κόμης Χέιδεν και ο Ιππότης ντε Ρινί (Δεριγνί) συμφώνησαν μ’ εμένα για την ανάγκη να εισέλθουμε σ’ αυτό το λιμάνι, ώστε να πείσουμε τον Ιμπραήμ Πασά ν’ αποσυρθεί στην Αλεξάνδρεια ή σε κάθε περίπτωση να σταματήσει τον βάρβαρο πόλεμο της εξόντωσης που συνέχισε και μετά την εδώ επιστροφή του.

Οι ενωμένες ναυτικές μοίρες (Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας) εισήλθαν περί τις δύο η ώρα σήμερα το απόγευμα. Αν και υπήρχαν σοβαρές ενδείξεις προετοιμασίας για μάχη, η “Ασία”, η “Τζένοα” και η “Αλβιών” υποχρεώθηκαν να αγκυροβολήσουν ανάμεσα στα τουρκικά πλοία και ο Μοχάρεμ Μπέη (Αιγύπτιος) μου έστειλε μήνυμα ότι δεν θα υπάρξει αντίρρηση: Αλλά στις βάρκες του “Ντάρτμουθ” που πλησίαζαν ένα από τα πολεμικά πλοία, ορισμένοι του ξένου πληρώματος πυροβόλησαν με μουσκέτα, στους πυροβολισμούς, όπως ήταν φυσικό, ανταπάντησαν οι δικοί μας από θέση άμυνας.

Συγκρατήσαμε τη δύναμη πυρός μας για να δούμε αν επρόκειτο απλώς για ένα τυχαίο συμβάν, αλλά λίγο μετά άνοιξαν πυρ με βαρέα όπλα και η σύρραξη γενικεύτηκε. Σχεδόν όλα τα πλοία της γραμμής υπέστησαν σοβαρές ζημιές, αλλά έχω την ευχαρίστηση να πληροφορήσω την Εξοχότητά σας ότι ο Τουρκο-Αιγυπτιακός στόλος εκμηδενίστηκε.

Τα πιο πολλά πλοία έχουν ανατιναχθεί και αρκετά έχουν καταποντισθεί και το λιμάνι είναι τόσο πολύ καλυμμένο με ναυάγια ώστε φαντάζομαι ότι μια παρόμοια σκηνή σχεδόν ποτέ πριν δεν έχει απαντηθεί. Είμαι άκρως ικανοποιημένος να διαβεβαιώσω την Εξοχότητα ότι η διαγωγή των συναδέλφων μου και των γενναίων ανδρών υπό τις διαταγές τους υπήρξε αξιοθαύμαστη.

Το μεγαλύτερο μέρος των πλοίων μας πρέπει να πάει στη Μάλτα, αμέσως μετά την επισκευή τους, ώστε να είναι σε ικανοποιητική κατάσταση για το ταξίδι. Για τον ίδιο λόγο το πλοίο του ναυάρχου Δεριγνί πρέπει να πάει στην Τουλόν και η “Ασία” αν όχι και τα άλλα δύο Αγγλικά πλοία της γραμμής, πρέπει να φύγουν για την Αγγλία. Εχω την τιμή, Εντ. Κόδριγκτον».

Ο υποναύαρχος Δεριγνύ προς τον κόμη κ. Γκιγιεμινό «Σιρέν»,

στο Ναυαρίνο, στις 20 (8) Οκτωβρίου, στις 10 το βράδυ

«Ο τουρκικός στόλος καταστράφηκε. Σας στέλνω έναν απολογισμό της επίθεσης. Μεταξύ μας οι τρεις Ναύαρχοι συνεννοηθήκαμε για την ανάγκη να έλθουμε στο Ναβαρίνο να κάνουμε έκκληση στους Τούρκους Διοικητές να σταματήσουν. Κατέστρεφαν στην ξηρά. Εισήλθαμε λοιπόν στο Ναυαρίνο λέγοντας ότι θα περιμέναμε το πρώτο χτύπημα. Αυτό ρίχθηκε εναντίον μιας ακάτου του “Ντάρτμουθ” όπου ένας νέος ναύτης σκοτώθηκε από μια σφαίρα· η πρώτη κανονιά ρίχθηκε εναντίον μας και σκότωσε έναν άνδρα. Τότε ήμουν σε πολύ κοντινή απόσταση από μια Αιγυπτιακή φρεγάτα.

Η ναυαρχίς “Ασία” είχε βρεθεί επίσης κοντά στο τουρκικό πλοίο του Καπετάν Μπέη.

Οι Ρώσοι δεν είχαν ακόμη αναμειχθεί με τα πλοία αλλά δέχονταν τα πυρά από τις οχυρώσεις. Η γενικευμένη σύγκρουση άρχισε στη μία και μισή και διήρκεσε περί τις έξι ώρες: Σ’ αυτό το διάστημα 12 ή 13 μεγάλα πλοία ή φρεγάτες τουρκικές καταστράφηκαν ή κάηκαν. Δεν μπορώ να σας πω τι απομένει από τα πλοία που έπεσαν στην ακτή, γιατί είναι νύχτα. Αύριο θα τελειώσουμε με τα απομείναντα. Έπειτα θα έχουμε ν’ αντιμετωπίσουμε τα πυρά των στεριανών οχυρώσεων για να εξέλθουμε, γιατί πιστεύω ότι θα ενισχυθούν. Δεν γνωρίζουμε αν ο Ιμπραήμ ήταν παρών, αλλά η φρεγάτα του υπάρχει ακόμη. Εκείνη που αντιμετώπισε τη “Σιρέν” καταστράφηκε και στη συνέχεια ανατινάχθηκε.

Μέχρι στιγμής επιβεβαιώνω 26 νεκρούς επί του πλοίου “Σιρέν”, 37 τραυματίες, όλοι βαριά. Ο Φλερά σκοτώθηκε. Επί του “Scipion” και του “Μπρεσλάου” καταμετρήθηκαν στο κάθε πλοίο από 20 νεκροί ή τραυματίες.

Τα ρωσικά πλοία αντιμετώπισαν τα πυρά των στεριανών οχυρώσεων πριν να έλθουν να πάρουν μέρος στη ναυμαχία, οπότε κατέληξαν μ’ ένα τέτοιο συνεχόμενο πυρ που δεν θα μπορούσε να υπάρξει καλύτερο. Οι κανονιοβολισμοί υπήρξαν πραγματικά τρομεροί. Φανταστείτε τον πάταγο σ’ ένα τέτοιο λιμάνι.

Κάθε ναυτική μοίρα είχε να στηριχθεί η μία στην άλλη. Θα σας στείλουμε το Πρωτόκολλο της διαβούλευσης και της απόφασης που πάρθηκε προχθές στο θέμα της εισόδου μας στο Ναυαρίνο. Δεν έχω το χρόνο, ούτε ένα ταχυδρομικό πλοιάριο να σας στείλω, είναι όλα εκτός υπηρεσίας. Το γράμμα αυτό θα σταλεί μ’ ένα αγγλικό μπρίκι. Ο κ. Κράντοκ τραυματίστηκε. Αλλά η φτωχή “Σιρέν”! Έχω περισσότερους από 29 αναπήρους και είναι οι πιο γενναίοι μου. Τα πληρώματά μου πολέμησαν σαν λιοντάρια. Τα πλοία μας έριξαν δεν ξέρω πόσες χιλιάδες κανονιές. Όλοι οι αξιωματικοί μου έκαναν το καθήκον τους και ακόμα περισσότερα. Δεριγνί»

Ο ναύαρχος κόμης Χέιδεν προς την Αυτού Εξοχότητα τον Απεσταλμένο της Ρωσίας στην Κωνσταντινούπολη,

Ναυαρίνο 20 (8) Οκτωβρίου 1827

«Κύριε. Είναι από το λιμάνι του Ναυαρίνου όπου σας γράφω αυτές τις γραμμές και μετά μια τρομερή μάχη, που οι Τούρκοι μάς υποχρέωσαν να δώσουμε.

Ο κ. Κόδριγκτον δίνει λεπτομέρειες στον Πρεσβευτή της Βρετανικής Μεγαλειότητος·πιστεύω ότι είναι ανώφελο να τις επαναλάβω. Δεν γνωρίζουμε πώς θα τελειώσει η μέρα αύριο, αλλά υπάρχει κάθε λόγος να ελπίζουμε ότι θα εξέλθουμε του Ναβαρίνου, αφού πρώτα δώσουμε στους Τούρκους και τον Ιμπραήμ ένα πολύ σκληρό μάθημα. Η σύγκρουση διήρκεσε περισσότερο από τέσσερις ώρες.

Μια φρεγάτα παραδόθηκε σ’ ένα από τα πλοία της Αυγού Μεγαλειότητος. Σ’ αυτή τη ναυμαχία, που δεν προκαλέσαμε εμείς, η σημαία του Αυτοκράτορος στέφθηκε με τιμή. Όλοι οι ναύτες μας έκαναν το καθήκον τους, οπλίτες και αξιωματικοί πολέμησαν σαν λιοντάρια. Δεν γνωρίζω να σας πω τον αριθμό των τραυματιών μας. Ελπίζω να μην είναι σημαντικός. Κανένας από τους Πλοιάρχους, ούτε τους ανώτερους αξιωματικούς δεν τραυματίστηκε.

Αυτή η ναυμαχία μπορεί και οφείλει να έχει ανυπολόγιστες συνέπειες. Από εδώ δεν μπορώ να δώσω καμία συμβουλή ούτε γνώμη στην Εξοχότητά σας· αλλά την ικετεύω να σκεφθεί καλά την πιθανότητα μιας αντίδρασης εκ μέρους του όχλου της Κωνσταντινούπολης.

Σας παρακαλώ θερμά επίσης να στείλετε αμέσως ένα γράμμα στην Αγία Πετρούπολη. Μόλις θα εξέλθουμε από το λιμάνι θα στείλω και εγώ από την πλευρά μου.

Η Εξοχότητά σας ας με συγχωρήσει για την ακαταστασία αυτού του γράμματος, που γράφτηκε πολύ βιαστικά πάνω στο στήριγμα ενός κανονιού. Κόμης Χέιδεν»

Βιβλιογραφία:

1. Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Π. Καρολίδου, Ελευθερουδάκης, Αθήνα, 1925
2. Κ.Μ. Γουντχάουζ, Η Ναυμαχία του Ναβαρίνου, Εκδόσεις Κουλουφάκου για λογαριασμό των Εκδόσεων Βασ. Π. Καλδής, Αθήνα 1977
3. Βασίλης Καρδάσης, «Πλήγμα για την εξωτερική πολιτική της Αγγλίας», στο: Συλλογικό, Η ναυμαχία του Ναυαρίνου. Το ατυχές γεγονός που έσωσε την Ελλάδα, Ε Ιστορικά-Ελευθεροτυπία,1999
4. Μάνος Στεφανίδης, «Ναβαρίνο: Εικονογραφία και…αγιογραφία», στο: Συλλογικό, Η ναυμαχία του Ναυαρίνου. Τοατυχές γεγονός που έσωσε την Ελλάδα, Ε Ιστορικά-Ελευθεροτυπία,1999
5. Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, Ο αγώνας για την ελληνική ανεξαρτησία. Πολιτική και στρατηγική των Ελλήνων και της οθωμανικής αυτοκρατορίας 1821-1832, εκδ.Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 1996
6. Στέργιου Φασουλάκη, «Ο αντίκτυπος στο αγγλικό θέατρο», στο: Συλλογικό, Η ναυμαχία του Ναυαρίνου. Τοατυχές γεγονός που έσωσε την Ελλάδα, Ε Ιστορικά-Ελευθεροτυπία,1999
7. Νατάσα Καστρίτη, Η Ελλάδα του 21΄με τη ματιά των φιλελλήνων. Γαλλική φιλελληνική παραγωγή από τις συλλογές του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2006
8. Νικόλαος Πετσάλης-Διομήδης, «Η ναυμαχία του Ναβαρίνου-Η σύγκρουση-Ο αντίκτυπος», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών1975
9. Δημήτρης Λουλές, Ο βρετανικός τύπος για τη ναυμαχία του Ναβαρίνου, Μνήμων 7 (1978-1979)
10. Ι.Κ. Βασδραβέλλης, Η πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων και η ναυμαχία του Ναυαρίνου, εκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1973
11. Δημ. Φωκά, Η Ναυμαχία του Ναυαρίνου, Αθήνα, 1927.
12. Μ. Γ. Σίμψας, Ναυαρίνον, η Ναυμαχία που εθεμελίωσε την ελευθερία της Ελλάδος, 1974.
13. Σίμων Κατακουζηνός, Η Ναυμαχία του Ναυαρίνου, 1925.
14. Ιωάννης Δημάκης, «Η απήχηση της Ναυμαχίας του Ναυαρίνου στην ιστοριογραφική, λογοτεχνική και καλλιτεχνική παραγωγή στην Ευρώπη της εποχής», στο:Πρακτικά του Στ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Τρίπολις 24-29 Σεπτεμβρίου 2000
15. Παπατσώνης Παναγιώτης, «Απομνημονεύματα από των χρόνων της Τουρκοκρατίας μέχρι της βασιλείας του Γεωργίου του Α΄», επιμ. Εμμαν. Γ. Πρωτοψάλτη, Αθήνα 1957.
16. «Περιοδικό Ιστορία», άρθρο του Ηλία Παπαθανασόπουλου, αρ. τεύχος 112.
17. Πρόκες- Όστεν, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, τόμος Β΄, υποσ. σελίδα188.
18. Φιλήμων Ιωάννης, «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως», Αθήνα 1860.
19. Φραντζής Αμβρόσιος, «Επιτομή της Ιστορίας της Αναγεννηθείσης Ελλάδος», Αθήνα 1839
20. Βαπορίδου Αβραάμ, «Επίτομος βιογραφική ιστορία των σουλτάνων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας», εκδόσεις Σ. Ι. Βουτυρά, Κωνσταντινούπολει 1885.
21. Γριτσόπουλος Τάσος, «Διήγησις συμβάντων της Ελληνικής Φυλής από τα 1770 έως τα 1836». – Εφημερίδα «Αθηνά», 11/10/1842.
22. Εφημερίδα «Νέα Εφημερίς», 27/3/1888.
23. Εφημερίδα «Εφημερίς Κυριών», 23/1/1895, αρ. 408.