Από πού πηγάζει το άβατο του Αγίου Όρους και πότε παραβιάστηκε

Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του Ρώσου προέδρου, Βλάντιμιρ Πούτιν, στο Άγιο Όρος πολλοί μου απεύθυναν ερωτήματα σχετικά με το Άβατο του Αγίου Όρους και την ιστορία του, διότι αυτό είναι το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό των περισσότερων όταν σκέφτονται την Αθωνική Πολιτεία.

Ψάχνοντας βρήκαμε ένα εκτενές αφιέρωμα στην ιστοσελίδα του περιοδικού «Ιστορία» με τίτλο «Tο άβατο του Αγίου Όρους» του Ιωάννη Μ. Χατζηφώτη, το οποίο αναφέρει: «Το Άγιον Όρος, ακέραιη περιοχή αναχωρητισμού, με μοναστήρια, σκήτες, κελιά, ερημητήρια, ήταν ήδη από την περίοδο που δημιουργήθηκε οργανωμένος μοναχισμός (ίδρυση το 963 από τον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη της Μεγίστης Λαύρας με συνκτίτορα τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά) άβατο σε γυναίκες και αγένεια παιδιά. Η είσοδος γυναικών απαγορεύεται ρητά στο πρώτο τυπικό του Αγίου, όπως και αγενείων παίδων και θηλυκών ζώων (συντάχθηκε το έτος 969):
“Ου σχοίης ζώον των εκ του θήλεος γένους εις χρείαν υπουργικήν ο τω θήλει παντάπασιν αποταξάμενος… Εντέλλομαι δε και τούτο συν ασφαλεία πάση και παραγγέλλω τω τε καθηγουμένω τοις τε μετ’ αυτόν τα πρώτα φέρουσιν αδελφοίς, ίνα μηδέποτε εν τη καθ’ ημάς λαύρα ευνούχον προσδέξωνται, ει και τάχα γέρων εστί, μήτε δε παιδίον, είπερ μέλλει είναι αυτού τα σκήπτρα της βασιλείας διέποντος” (βλ. Στ. Παπαδάτου: Το πρόβλημα του αβάτου του Αγίου Όρους, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. 19).
Με διατάγματα των Ιωάννη Τσιμισκή, Κωνσταντίνου Θ’ Μονομάχου και Μανουήλ Παλαιολόγου, το άβατο περιφρουρήθηκε πλήρως, όπως και με πατριαρχικά έγγραφα και σιγίλλια των Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμία Α’ και Β’, του Πατριάρχη Ιωακείμ κ.ά. Συχνά οι πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως, στην πνευματική δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται το Άγιον Όρος, εξαπόστελλαν αυστηρά γράμματα, όποτε τύχαινε παραβίαση του αβάτου από γυναίκες, όπως έκανε ο Πατριάρχης Ιωακείμ το 1905, όταν σημειώθηκαν παραβιάσεις στη μονή Αγίου Παντελεήμονα κ.λπ. από Ρωσίδες.»

Η φύση και οι λόγοι του αβάτου

Γενικά μιλώντας, το άβατο για τις γυναίκες στα ανδρικά μοναστήρια και για τους άνδρες στα γυναικεία ήταν γενικός κανόνας, που προβλεπόταν από όλα τα μοναστηριακά τυπικά, εφόσον ασκητική ζωή σημαίνει εγκατάλειψη των εγκοσμίων. Ωστόσο, πέραν αυτού, ένας από τους λόγους της θέσπισης του αβάτου στο Άγιον Όρος, είναι η αφιέρωσή του στην Παναγία: Το Άγιο Όρος θεωρείται κήπος και περιβόλι της Θεοτόκου, και ως εκ τούτου τιμάται ως έφορος και ηγουμένη του- και δεν χωρά άλλη γυναίκα. Μάλιστα, υπάρχουν αγιορείτικες παραδόσεις περί επεμβάσεων της ίδιας της Παναγίας για να απομακρυνθούν γυναίκες που παραβιάζουν το Άβατο.

Στον Καταστατικό Χάρτη του Αγίου Όρους αναφέρεται σχετικά: «Η εις την χερσόνησον του Αγίου Όρους είσοδος των θηλέων κατά τα ανέκαθεν κρατούντα απαγορεύεται». (Άρθρο 186 Καταστατικού Χάρτη Αγίου Όρους, 10-5-1924), καθώς και ότι «Η παράβασις του άρθρου 186 του Καταστατικού Χάρτου επισύρει την ποινήν φυλακίσεως δύο μηνών μέχρις ενός έτους, μη εξαγοραζομένης» (Άρθρο 43β Νομ. Διατ. 10-9-1926. ΦΕΚ 182/20-7-1953). Σημειώνεται ότι άρση/ κατάργησή του είχε ζητηθεί με ψήφισμα του Ευρωκοινοβουλίου, όπως γράφει η εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, στις 19 Ιανουαρίου 2003, ενώ τον γύρο του ελληνικού διαδικτύου είχαν κάνει το 2014 και δημοσιεύματα περί φερόμενης συμφωνίας για κατάργησή του στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών στο Πουσάν της Νότιας Κορέας, αν και αυτό δεν ήταν αληθές , όπως αναφέρει η εφημερίδα ΕΥΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, που δεν υπάρχει σήμερα, το Σάββατο 11 Οκτωβρίου 2014.

Η αντιπαράθεση σχετικά με το άβατο κατά καιρούς έχει απασχολήσει την κοινή γνώμη, με τους πολεμίους να κάνουν λόγο για υποτίμηση των γυναικών- κατάλοιπο του Μεσαίωνα, και τους υπερμάχους να αναφέρουν ότι κάτι τέτοιο θα έθετε υπό αμφισβήτηση την ίδια τη φύση του Αγίου όρους. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, όπως αναφέρεται στο δημοσίευμα του istoria.gr, υπάρχουν γυναικεία μοναστήρια που ακολουθούν την αγιορείτικη παράδοση. Χαρακτηριστικά γράφει: «Ως σήμερα, τα ορθόδοξα γυναικεία μοναστήρια παραμένουν άβατα στους άνδρες (λ.χ. μονή Ευαγγελισμού Ορμύλιας κ.λπ.) και τα ανδρικά στις γυναίκες (Μονή Δουσίκου Ι. Μητροπόλεως Τρίκκης και Σταγών κ.λπ). Σώζονται οι διαθήκες πολλών ιδρυτών, που εντέλλονται με αυστηρότητα την εφαρμογή του αβάτου, όπως του Αγίου Παύλου του Λατρηνού για τη μονή της Θεοτόκου του Στύλου στο όρος Λάτρος» (στη δυτική Μικρά Ασία, κοντά στη Μίλητο)

Παραβιάσεις

Βεβαίως, η ύπαρξη του αβάτου δεν σημαίνει ότι κατά καιρούς δεν έχει παραβιαστεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν αναφορές για εισόδους γυναικών στην περιοχή από πριν την καθιέρωση/ εδραίωση της μοναστικής πολιτείας (αν και το Άγιο Όρος ήταν από πριν χώρος μοναχισμού/ αναχωρητισμού), με μαζική είσοδο γυναικών τον 7ο και 8ο αιώνα (είσοδος Ρηγχίνων και Σαγουδάτων νομάδων με τις γυναίκες τους που μετά μετοικίστηκαν στην Πελοπόννησο από τον Αλέξιο Κομνηνό), ενώ υποτίθεται πως το 382 μ.Χ το είχε επισκεφθεί η κόρη του Μ. Θεοδοσίου Πλακιδία, που έφτασε στην περιοχή της Μονής Βατοπεδίου αλλά έφυγε όταν άκουσε τη φωνή της Παναγίας.

Όπως αναφέρεται σε δημοσίευμα του Pontos News με τίτλο «Η Πόντια που παραβίασε το άβατο στο Άγιο Όρος και τα κίνητρά της», του Τάσου Κοντογιαννίδη) στις 17 Οκτωβρίου 2014 η πρώτη «επίσημη» παραβίαση του αβάτου έγινε το 1346 από τη σύζυγο του Σέρβου ηγεμόνα Στεφάνου Δουσάν, Ελένη, χωρίς όμως να μπει στη σερβική μονή Χιλανδαρίου. Ακόμη, σύμφωνα με το δημοσίευμα του istoria.gr μετά την Άλωση (1453) μετέβη στο Άγιο Όρος η μητέρα του Μωάμεθ του Πορθητή, Μάρω, κόρη του Σέρβου βασιλιά Γεωργίου, κτήτορα του καθολικού της Μονής Αγίου Παύλου, για να προσφέρει σ’ αυτό τα Τίμια Δώρα των τριών Μάγων, επενέβη όμως και πάλι η Παναγία και την εμπόδισε με υπερφυσικό τρόπο, με αποτέλεσμα να παραδώσει τα δώρα στους μοναχούς.

Παραβίαση έγινε επίσης το 1850, όταν ο Βρετανός πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη Στράτφορντ Κάνιγκ πήρε μαζί του τη σύζυγό του στην επίσκεψή του στο Άγιο Όρος. Ο πατριάρχης Άνθιμος, σε μεταγενέστερη επιστολή του επεσήμαινε ότι κατανοούνται οι λόγοι της εξαίρεσης, συνιστώντας ωστόσο αυστηρά να μην επαναληφθεί.

Κατά την περίοδο του απελευθερωτικού αγώνα, «περί τας πεντακισχιλίας ψυχάς γυναικοπαίδων» ζήτησαν άσυλο στο Άγιο Όρος, λόγω της καταδίωξης από τον Τούρκο πασά Αβδουλαμπούτ, ωστόσο αυτός τις καταδίωξε και μέσα στο όρος, κατασφάζοντάς τες. Επίσης, το 1854, στον ξεσηκωμό του Τσάμη Καρατάσου, γυναικόπαιδα από την Ιερισσό μπήκαν στο Άγιον Όρος αναζητώντας προστασία. Ωστόσο, πέραν αυτών των περιστατικών, που έγιναν για προστασία, παραβιάσεις έχουν σημειωθεί και στα νεότερα χρόνια, με Ρωσίδες που έφταναν νύχτα με ρωσικά πλοία στην αποβάθρα της Μονής Αγίου Παντελεήμονα και από εκεί περνούσαν στο μοναστήρι, καθώς και άλλων παραβιάσεων με συνεργασία Ρώσων μοναχών. Ακόμη, το 1882 κατέφθασε στο Άγιο Όρος η μεγάλη δούκισσα Αλεξάνδρα Πετρόβνα, ωστόσο εν τέλει σεβάστηκε το άβατο.

«Το 1942 παραβίασε το άβατο η σύζυγος του λαϊκού γραμματέα της μονής Σίμωνος Πέτρας και στις 22 του ίδιου μήνα και χρόνου η αρραβωνιαστικιά υπαλλήλου μαγαζιού της Δάφνης κ.ά. γυναίκες, όλες στο επίνειο των Καρυών. Η Ιερά Κοινότητα όμως δεν επέτρεψε να γίνει καθεστώς και προέβη σε άμεση απέλασή τους…Το θέρος του 1944, μπήκαν από την Ιερισσό γυναικόπαιδα στο Άγιον Όρος (Μονή Εσφιγμένου) ζητώντας προστασία. Στους εκπροσώπους που έστειλε η Ιερά Κοινότητα, για να δουν τι συμβαίνει, «οι οικογένειες δήλωσαν ότι κατέφυγαν στο Άγιον Όρος, γιατί κινδύνευε η ζωή τους και ότι θα αποχωρήσουν με την πρώτη ευκαιρία. Η.Ι.Μ. Εσφιγμένου προθυμοποιήθηκε να τους συμπαρασταθεί και προσφέρθηκε να τους μεταφέρει στην Ιερισσό με βενζινόπλοιο» αναφέρεται σχετικά στο δημοσίευμα, όπου επίσης σημειώνεται ότι στις 16 Οκτωβρίου 1948 επιτέθηκε στις Καρυές τμήμα της VI Μεραρχίας του ΔΣΕ, που την αποτελούσαν 400 άνδρες και γυναίκες ένοπλες, για να προμηθευθούν τρόφιμα.

Σε άλλες περιπτώσεις, όπως αναφέρεται στο Pontos News, έχει αναφερθεί το 1930 παραβίαση από την εκλεγείσα το 1930 Μις Ευρώπη Αλίκη Διπλαράκου, η οποία επιβαίνουσα φιλοξενούμενη σε θαλαμηγό εφοπλιστή, έπιασε σε αγιορείτικο λιμάνι με τη βοήθεια μοναχού. Ακόμη η Γαλλίδα δημοσιογράφος Μαρίζ Σουαζί είχε ισχυριστεί πως το 1929 είχε μπει στο Άγιο Όρος ντυμένη ανδρικά και έμεινε ένα μήνα, εμπειρία την οποία περιέγραψε σε βιβλίο, αλλά και της Μαρίας Ποιμενίδου, το 1953, που, σύμφωνα με ρεπορτάζ της εφημερίδας «Εμπρός», είχε μπει ντυμένη ανδρικά και παρέμεινε τρεις ημέρες, επισκεπτόμενη τις περισσότερες μονές.

Γενικά μιλώντας, σε περιπτώσεις παραβίασης του αβάτου από γυναίκες που έφταναν με ταχύπλοα, συλλαμβάνονταν και δικάζονταν στη Θεσσαλονίκη.