Γιάννης Κουμέντος*: Και τώρα τι γίνεται με το Ολοήμερο Δημοτικό Σχολειό με Ενιαίο Αναμορφωμένο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα (ΕΑΕΠ); 4ο Μέρος

Προσεγγίσεις του θέματος , ύστερα από την κατάργηση του θεσμού, από το Υπουργείο Παιδείας.

4^οΜέρος: Η διαρκής σύγκρουση μεταξύ Προοδευτικής και Συντηρητικής Παιδαγωγικής.

Στην Ελλάδα ο τρόπος οργάνωσης του εκπαιδευτικού συστήματος και του εκπαιδευτικού περιεχομένου τροποποιούνται συχνά με την αλλαγή των κυβερνήσεων. Αυτές οι εφαρμοζόμενες πολιτικές , δεν στηρίζονται σε στρατηγική συμφωνία του πολιτικού συστήματος και ως εκ τούτου έχουμε το φαινόμενο των ανολοκλήρωτων εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων και των παλινδρομήσεων.

Είναι γνωστό ότι, απαιτείται μεγάλο χρονικό διάστημα, ιδιαίτερα στο χώρο της εκπαίδευσης, για να υπάρξουν αποτελέσματα. Στη χώρα μας ιστορικά, δεν έχει υπάρξει καμία αξιολόγηση αποτελεσμάτων, κάποιας ολοκληρωμένης εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.

Το 2006 ο πρώην Υπουργός Παιδείας Γεράσιμος Δ. Αρσένης με αφορμή την εγκατάλειψη της πολιτικής του ν.2525/97 και την αποδόμηση της πολιτικής των ολοήμερων Δημοτικών Σχολείων επεσήμαινε: «Δυστυχώς, στο τόπο μας, το πρόγραμμα αυτό σταδιακά εγκαταλείφθηκε με το απαράδεκτο επιχείρημα ότι «τα ολοήμερα σχολεία στοιχίζουν ακριβά». Φοβάμαι ότι την πολιτική της φτηνής παιδείας θα την πληρώσουμε στο μέλλον ακριβά. Η μετονομασία των σχολείων διευρυμένου ωραρίου σε ολοήμερα σχολεία δεν μπορεί να συγκαλύψει το θλιβερό γεγονός ότι η Πολιτεία δεν επενδύει στο μέλλον και δεν εξοπλίζει τα παιδιά μας με εκπαίδευση υψηλής ποιότητας για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις των καιρών».

Το αντίστοιχο φαινόμενο αυτό της αποδόμησης και της κατάργησης μεταρρυθμίσεων και εφαρμογών ,ξανά επαναλαμβάνεται και σήμερα με την μετατροπή του προγράμματος των ολοήμερων ΕΑΕΠ σε Ενιαίου Τύπου σχολικό πρόγραμμα με την αιτιολογίας της εξάλειψης της πολυτυπίας των δημοτικών Σχολείων και της συνταγματικής δέσμευσης για παροχή ίσων ευκαιριών.

 Αυτή είναι η επίσημη δικαιολογία. Η ύπαρξη της πολυτυπίας των δημοτικών σχολείων και η «αδικία» στην προσφορά ευκαιριών.

Αυτή η προσέγγιση λέει τη «μισή αλήθεια». Γιατί και μετά από αυτή τη ρύθμιση, με την εφαρμογή του Ενιαίου Τύπου Ολοήμερου Σχολείου, η οποία και δεν έχει σταθμισθεί, θα εξακολουθούν να υπάρχουν μικρά σε δυναμικότητα σχολεία (μονοθέσια, διθέσια, τριθέσια). Θα υπάρχουν Πρότυπα και Πειραματικά, Σχολεία με πρόγραμμα ΖΕΠ (Ρομά), Διαπολιτισμικά ,όπως υπάρχουν και στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση Μουσικά Γυμνάσια και Γυμνάσια με Λυκειακές τάξεις στις νησιωτικές και δυσπρόσιτες περιοχές της χώρας και ΕΠΑΛ με διαφορετικούς προσφερόμενους Τομείς. Σε αυτό το καθεστώς της πολυτυπίας δεν υπάρχει αδικία και «συνταγματικό πρόβλημα»; ή μήπως και αυτά θα πρέπει να ενοποιηθούν;

Το επιχείρημα της πολυτυπίας των σχολικών μονάδων και η επίκληση της συνταγματικής επιταγής είναι αίολο. Μπορεί και πρέπει να υπάρχουν πολλοί τύποι σχολείων, είτε εξ ανάγκης ,είτε για λόγους εκπαιδευτικής πολυμορφίας και αποτελεσματικότητας.

Κοινό και ενιαίο πρέπει να είναι το στοχοθετικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα ,η παιδαγωγική φιλοσοφία και η σύγχρονη διδακτική μεθοδολογία. Οι μονοδιάστατοι τύποι σχολείων, με ανελαστικά προγράμματα, με συγκεντρωτισμό των λειτουργιών ,είναι μια παρωχημένη παιδαγωγική και εκπαιδευτική προσέγγιση.

Σε ότι αφορά τα  1.336 δημοτικά σχολεία με το ολοήμερο ΕΑΕΠ, που κάλυπταν το 65% του μαθητικού πληθυσμού ,θα μπορούσαν να αυξηθούν με την προσθήκη των υπόλοιπων 1.972 σχολείων εξαθέσιων και άνω (30% του μαθητικού πληθυσμού) στο πρόγραμμα ΕΑΕΠ, ώστε να εξαλείφει το «φαινόμενο της πολυτυπίας».

Εξ άλλου αυτός ήταν και ο αρχικός σχεδιασμός και στόχος του «Νέου Σχολείου» και των Ολοήμερων ΕΑΕΠ, όταν ξεκίνησε το 2010.

Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να αντιστρέψει τη λογική της κατάργηση ενός θεσμού που καλύπτει την πλειοψηφία του μαθητικού πληθυσμού.

Δηλαδή να υπάρξει από πλευράς της πολιτείας, προσφορά αναβάθμισης και όχι περικοπής. Γιατί δεν επιχειρήθηκε η αντίθετη κατεύθυνση ενοποίησης, ώστε να γίνουν όλα τα δημοτικά σχολεία ΕΑΕΠ;

Η αλήθεια είναι ότι τα ολοήμερα δημοτικά με ΕΑΕΠ είναι «ακριβά» σχολεία. Η παρέμβαση αυτή γίνεται, είτε για λόγους στενότητας πόρων και διαχείρισης προσωπικού, είτε για λόγους ιδεοληψίας (σχολείο της αγοράς, ομοιομορφία σχολείου, Γυμνασιοποίηση κλπ, κλπ ), είτε και για τους δύο προαναφερόμενους λόγους μαζί.

Με την δημιουργία του Ενιαίου Τύπου Ολοήμερου Δημοτικού εξοικονομούνται θέσεις εκπαιδευτικών και ικανοποιούνται πολιτικο-συνδικαλιστικές αναχρονιστικές παιδαγωγικές απόψεις.

Η εξοικονόμηση κοινωνικών πόρων είναι ορθή πολιτική, αρκεί να γίνεται προς τη σωστή κατεύθυνση ,δηλαδή με την οργανο-διοικητική αναδιάρθρωση και όχι με την κατάργηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων, που προσφέρουν στους μαθητές και στην ελληνική κοινωνία.

Το Ωρολόγιο Πρόγραμμα του Ενιαίου Τύπου Ολοήμερου Δημοτικού Σχολείου δεν παρεμβαίνει μόνο στο χρόνο παραμονής των μαθητών ,που τον συντομεύει με τη μείωση κατά πέντε ώρες του εβδομαδιαίου ωρολογίου και με την λήξη των μαθημάτων στις 13.15 όλων των τάξεων, αλλά παρεμβαίνει και στο περιεχόμενο των σπουδών με την αλλαγή του συσχετισμού των ακαδημαϊκών και μη μαθημάτων του ωρολογίου προγράμματος.

 Οι ώρες που περικόπτονται είναι ώρες που οδηγούσαν στην πολύπλευρη ανάπτυξη των ψυχοκινητικών και γνωστικών δεξιοτήτων των μαθητών.  Δηλαδή καταργεί τμήματα ενός προγράμματος που «εξασφάλιζε ανάσες –νησίδες δραστηριοτήτων που δεν είχαν γνωσιοκεντρικό χαρακτήρα», αναφέρει σε ανάρτηση του στο διαδίκτυο ο συνάδελφος σχολικός σύμβουλος Γ. Κατσαρός.

 Η λειτουργία του απογευματινού προγράμματος (13.15 έως 16.00) με τη διάθεση τριών ωρών, μία για το φαγητό και δύο για Μελέτη και ένα οποιοδήποτε άλλο μάθημα δραστηριότητας (Πληροφορική, Γυμναστική ,Ξένη Γλώσσα κλπ) ,χωρίς προϋποθέσεις εβδομαδιαίων ωρών και μαθησιακούς στόχους, παραπέμπει στη λογική του παιδοφυλακτήριου. Ήδη τα τελευταία χρόνια με τα «συμπληρώματα» ωρών ειδικοτήτων είχαν δημιουργηθεί ,μεγάλα ή μικρά σε έκταση, τέτοιου είδους φαινόμενα.

Το ολοήμερο δημοτικό σχολειό δεν μπορεί να είναι ένα σχολείο φύλαξης των μαθητών, ούτε ακόμα ένα παρατεταμένο φροντιστήριο για ενίσχυση μόνο του γνωστικού τομέα.

Είναι επίσης γεγονός ότι δεν υπήρξε συνολική αξιολόγηση και απολογισμός από την μέχρι τα σήμερα λειτουργία των ολοήμερων ΕΑΕΠ.

Και φυσικά και δεν υπάρχει και η αντίστοιχη προετοιμασία για την ένταξη στο νέο Ενιαίο Τύπου Ολοήμερου Δημοτικού Σχολείου των τετραθέσιων ή πενταθέσιων ή και μεγαλύτερων σχολείων ,αφού δεν υπάρχουν αποτυπωμένες οι ανάγκες στις προϋποθέσεις ανάπτυξης του προγράμματος, όπως για παράδειγμα διαθέσιμες αίθουσες Η/Υ ή αγορά τροχήλατων Η/Υ ή δημιουργίας νέων Αναλυτικών Προγραμμάτων προσαρμοσμένα στο νέο ωρολόγιο, αφού η αύξηση ή η μείωση διδακτικών ωρών αναγκαστικά τροποποιεί και την διδακτέα ύλη.

Το νέο πρόγραμμα του Ενιαίου Τύπου Ολοήμερου Δημοτικού Σχολείου , χωρίς επιστημονική και παιδαγωγική τεκμηρίωση, αφαιρεί από την πρωινή ζώνη (8.00-14.00) μαθήματα καλλιτεχνικής δημιουργίας και πολιτισμού (Μουσική-Θεατρική Αγωγή), μειώνει τις ώρες Φυσικής Αγωγής, που τόση ανάγκη έχουν οι μαθητές.

Μειώνει τις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης και στην Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη την καταργεί τελείως, με αποτέλεσμα να περιορίζει την πρωτοβουλία του εκπαιδευτικού και τη διαθεματική προσέγγιση των μαθημάτων.

Η κατάργηση της Ευέλικτης Ζώνης στην Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη και η μείωση των ωρών στις υπόλοιπες τάξεις ,υποβαθμίζει τον ρόλο των καινοτομιών (Αγωγής Υγείας, Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Πολιτιστικές Δραστηριότητες, Διαθεματικές Εργασίες), ενώ αφαιρεί από τους μαθητές την ευκαιρία να αναδείξουν τις ικανότητες τους και να μάθουν με άρρητους τρόπους.

Σε αυτή τη λογική είναι και η πιθανή κατάργηση της Διερευνητικής Εργασίας (project) στο Γυμνάσιο.

Το νέο πρόγραμμα του Ενιαίου Τύπου Ολοήμερου μειώνει τις ώρες διδασκαλίας των Αγγλικών και της Πληροφορικής ,μαθήματα που θα πρέπει ο μαθητής και η οικογένεια του να τα «αγοράσει» από την αγορά ,ενώ αποδυναμώνει τη διαδικασία Πιστοποίησης τους με την αδυναμία ολοκλήρωση της ύλης στην Γ΄ Γυμνασίου.

Αφαιρεί μία ώρα από το μάθημα της Ελληνικής Γλώσσας, που είχε θεσμοθετηθεί για την προώθηση της Φιλοαναγνωσίας, από την Πρώτη και Δευτέρα τάξη Δημοτικού, άρα στερεί από τους μικρούς μαθητές την προσέγγιση προς το βιβλίο.

Α ναι ! και μειώνει κατά μία ώρα τα Θρησκευτικά στην Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη .

Αυτή είναι λοιπόν η προοδευτική παιδαγωγική πρόταση στο δημοτικό σχολειό;

Θα πρέπει να γίνει κατανοητό στην εκάστοτε πολιτική ηγεσία ότι είναι διαφορετικό να επισημαίνονται προβλήματα εφαρμογής του ολοήμερου προγράμματος ΕΑΕΠ, όπως η αναγκαιότητα επιμόρφωσης εκπαιδευτικών και της έγκαιρης τοποθέτησης εκπαιδευτικού προσωπικού, ή της υλικοτεχνικής υποδομής , από το να τροποποιείς το περιεχόμενο ενός προγράμματος και στην ουσία να καταργείς τη φιλοσοφία του.

Δυστυχώς η πρόταση αυτή κτυπάει τον πυρήνα των σύγχρονων Διαθεματικών Αναλυτικών Προγραμμάτων και των Καινοτομιών ,αφού αλλάζει την αναλογία ωρών μεταξύ των ακαδημαϊκών και μη ακαδημαϊκών μαθημάτων, υπέρ των ακαδημαϊκών μαθημάτων. Αυτή είναι μια αντίθεση και μια παιδαγωγική αντιπαράθεση από την προηγούμενη εικοσαετία.

Ειδικότερα όσον αφορά την μονομέρεια των ακαδημαϊκών μαθημάτων του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος ο καθηγητής Ι.Ε.Πυργιωτάκης (2002) είχε επισημάνει: «Ένα από τα στοιχεία ,που δεν επιτρέπουν στο Δημοτικό Σχολειό να ανταποκριθεί στα σύγχρονα κοινωνικά δεδομένα ,είναι η ισχυρή εκπροσώπηση ακαδημαϊκών μαθημάτων και η απουσία όλων εκείνων που θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι το μετατρέπουν σε κοιτίδα επεξεργασίας και παραγωγής πολιτισμού…. Υφίσταται έτσι μία διχοτόμηση της προσφοράς ,μέσα από την οποία η ακαδημαϊκή γνώση προσφέρεται από το δημόσιο σχολείο, ενώ η πολιτιστική αφίεται στη ιδιωτική αγορά,… Αναζητείται λοιπόν ο τρόπος με τον οποίο θα αρθεί η διχοτόμηση αυτή με ενσωμάτωση στα προγράμματα του δημόσιου σχολείου όλων εκείνων των αντικειμένων μάθησης που σήμερα έχουν ιδιωτικό χαρακτήρα. Με μία τέτοια λύση διευρύνεται ο δημόσιος χαρακτήρας της εκπαίδευσης σε νέα αντικείμενα και έτσι προσφέρονται ίσες ευκαιρίες για σύμμετρη καλλιέργεια και μόρφωση των παιδιών». (Ολοήμερο Σχολειό. Λειτουργία και Προοπτικές. Αθήνα 2002 , ΥΠ.Ε.Π.Θ-ΟΕΔΒ, σελ.31)

Ο δρόμος για την ηγεμονία των σύγχρονων προοδευτικών  εκπαιδευτικών πολιτικών, που έχουν στο κέντρο τους τον μαθητή και τις ανάγκες του, δεν είναι εύκολος, ούτε σύντομος.

«Μία σχολική μεταρρύθμιση, που θέλει να ανατρέψει καθιερωμένους από την παράδοση σχολικούς τύπους, που θέλει να αλλάξει διατάξεις και μορφές λειτουργίας των σχολείων, ζυμωμένες με τη ζωή γενεών και συνδεδεμένες με την ψυχοσύνθεση ατόμων αναγνωρισμένου κύρους, και με συμφέροντα κοινωνικών ομάδων και τάξεων ,ούτε εύκολα ,ούτε γρήγορα μπορεί να γίνει» Ευάγγελος Κακούρος,1926 (Πρόλογος στο βιβλίο του Kerschhensteiner G. «Η έννοια της Αγωγής του Πολίτη»)

Ο εμπλουτισμός του προγράμματος ΕΑΕΠ με τα νέα διδακτικά αντικείμενα, η αναβάθμιση στην εκπαιδευτική συνείδηση-μαθητών, δασκάλων, γονέων – των καινοτόμων δράσεων, η «επιβολή» της διαθεματικότητας, της συνεργατικότητας, η χρονική επέκταση της σχολικής ζωής, δημιουργούσε όλες τις προϋποθέσεις για την αλλαγή της εκπαιδευτικής νοοτροπίας και παιδαγωγικής αντίληψης, αλλά και του ρόλου των εκπαιδευτικών.

Υπήρξε αναφορά- δικαιολογία-καταγγελία για την αναγκαιότητα της παρέμβασης, επειδή υπάρχει Γυμνασιοποίηση του δημοτικού σχολείου, η οποία και δεν τεκμηριώνεται.

Στο εβδομαδιαίο πρόγραμμα των ολοημέρων ΕΑΕΠ με τις 35 ώρες εβδομαδιαίο ωρολόγιο πρόγραμμα ,δεν μειώνονται οι ώρες του δασκάλου της τάξης δηλαδή του δασκάλου παιδαγωγικής αναφοράς.

 Η εναλλαγή των εκπαιδευτικών ειδικοτήτων (13 ώρες διδασκαλίας) ,δεν αντικαθιστά τον δάσκαλο τάξης (22 ώρες διδασκαλίας) και είναι χρήσιμη στην προσαρμογή των μαθητών στη συνεργασία και αποδοχή και άλλων προσώπων στην εκπαίδευση τους. Είναι δε γνωστή η ανάγκη αποδόμησης του εγωκεντρισμού των παιδιών που καλλιεργείται στις οικογένειες και της καλλιέργειας της συνεργατικότητας.

Η συνεργατικότητα αποτελεί την συμφωνία στόχο για το ρόλο του εκπαιδευτικού, στο νέο πλαίσιο λειτουργίας του σχολείου με πρόγραμμα ΕΑΕΠ. Το νέο παιδαγωγικό κλίμα, τα νέα γνωστικά αντικείμενα ,το νέο ωρολόγιο πρόγραμμα ωθεί σε συνεργασίες τόσο τους εκπαιδευτικούς για το μεταξύ τους συντονισμό και τη διαθεματική συνεργασία, όσο και τους μαθητές που θα πρέπει να αποδεχτούν τη βιωματική και συνεργατική μάθηση εντός της τάξης. Η αναγνώριση, η αποδοχή, η συμμετοχή, η συνεργασία αποτελούν, μεθοδολογία και αξίες στο νέο σχολειό, ώστε να μπορούν να οικοδομούνται γνώσεις ,να αναπτύσσονται δεξιότητες, να καλλιεργούνται ανθρωπιστικές αξίες.

Η συνεργατικότητα των εκπαιδευτικών, του Διευθυντή, των γονέων, των Δημοτικών Αρχών για τη βελτίωση των υποδομών, την υποστήριξη σε δραστηριότητες, για το «άνοιγμα» του σχολείου προς την κοινωνία, επιβάλλεται από το πνεύμα του νέου σχολείου.

Το σχολείο πρέπει να γίνει χώρος συνάντησης και ενδιαφέροντος όλης της σχολικής κοινότητας.«αναδεικνύεται ο κοινωνικός ρόλος του εκπαιδευτικού και, με αυτή την έννοια, ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί σε ζητήματα που άπτονται της δυναμικής της ομάδας και των σχέσεων στη σχολική τάξη (ιδιαίτερα στο σημερινό οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον), καθώς και σε ζητήματα ηγεσίας και διοίκησης της σχολικής μονάδας» (www.epimorfosi.edu.gr).

Αλλά πριν την κατάργηση του ολοήμερου προγράμματος ΕΑΕΠ υπήρξαν πρόδρομες πολιτικές αποδόμησης του πλαισίου λειτουργίας της σχολικής μονάδας.

Αναφέρομαι στην κατάργηση των συλλογικών διαδικασιών της Αυτοαξιολόγησης της σχολικής μονάδας (ΑΕΕ), ουσιαστικά του Προγραμματισμού και Απολογισμού μιας σχολικής μονάδας και της εξωστρέφειας της, που σταδιακά θα πρέπει να αυτονομείται και να μετασχηματίζεται σε μαθησιακή κοινότητα, αλλά και του τρόπου επιλογής των Διευθυντών που μετακίνησε το κέντρο βάρους των κριτηρίων από το διοικητικά και παιδαγωγικά ικανός στο «συναδελφικά» αρεστός.

 «Κάθε αλλαγή στο εκπαιδευτικό σύστημα έχει βαθμιαία αποτελέσματα που επηρεάζουν καταλυτικά το μέλλον της νέας γενιάς. Κάθε απόφαση για μεταρρύθμιση απαιτεί μελέτη, τεκμηρίωση και δοκιμή. Αποφάσεις που δεν στηρίζονται σε δεδομένα, θεωρούνται γνώμες, οι οποίες μπορεί να είναι ευχάριστες ή δυσάρεστες, αλλά με αυτές δεν μπορεί να γίνει εκπαιδευτικός σχεδιασμός. Τέτοιου είδους πολιτικές είναι καταδικασμένες να αποτύχουν…

Πρωταγωνιστής στην υλοποίηση των εκπαιδευτικών πολιτικών είναι ο εκπαιδευτικός, αλλά το κέντρο του εκπαιδευτικού συστήματος είναι ο μαθητής. Η δομή , η λειτουργία , το περιεχόμενο της εκπαίδευσης θα πρέπει να σχεδιάζεται και να υλοποιείται με αυτή τη βασική προτεραιότητα και όχι με άλλου είδους προτεραιότητες συντεχνιακών ή τοπικών συμφερόντων…» Γ. Ν. Κουμέντος, 2^οΣυνέδριο  ΠΕΣ (Θεσ/νίκη-Μάρτιος 2015).

* Ο Γιάννης Κουμέντος είναι Σχολικός Σύμβουλος Π.Ε.

Προηγούμενα άρθρα

1. Γιάννης Κουμέντος*: Και τώρα τι γίνεται με το Ολοήμερο Δημοτικό Σχολειό με Ενιαίο Αναμορφωμένο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα (ΕΑΕΠ); 3^ο Μέρος
2. Γιάννης Κουμέντος*: Και τώρα τι γίνεται με το Ολοήμερο Δημοτικό Σχολειό με Ενιαίο Αναμορφωμένο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα (ΕΑΕΠ); 2º Μέρος
3. Γιάννης Κουμέντος*: Και τώρα τι γίνεται με το Ολοήμερο Δημοτικό Σχολειό με Ενιαίο Αναμορφωμένο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα (ΕΑΕΠ); 1ο Μέρος
4. Γιάννης Ν. Κουμέντος: Ελληνική εκπαίδευση: Οι προκλήσεις της εποχής και το φαινόμενο του σύγχρονου Σίσυφου.
5. Γιάννης Ν. Κουμέντος: Με αφορμή την έναρξη του διαλόγου για την παιδεία…
6. Γιάννης Ν. Κουμέντος: Περί «Γυμνασιοποίησης» του Δημοτικού Σχολείου
7. Γιάννης Ν. Κουμέντος: Τα ολοήμερα δημοτικά σχολεία με ΕΑΕΠ, ο νέος ρόλος των εκπ/κών και οι δυσκολίες εφαρμογής του προγράμματος
8. Γιάννης Ν. Κουμέντος: Ο νέος ρόλος και οι επιμορφωτικές ανάγκες των εκπαιδευτικών
9. Γιάννης Ν. Κουμέντος: Από το λαϊκισμό και τη δημαγωγία, στην πρόταξη πολιτικών εξυγίανσης και ανάπτυξης
10. Γιάννης Ν. Κουμέντος: Η παγκοσμιοποίηση και η κρίση των Εκπαιδευτικών Συστημάτων
11. Γιάννης Ν. Κουμέντος: Χρειαζόμαστε ένα σχολείο που να αγαπά τα παΐδια
12. Γιάννης Ν. Κουμέντος: «Τηλεσκουπίδια» ή προϊόντα ελεύθερης αγοράς;
13. Γιάννης Ν. Κουμέντος: Νέες τεχνολογίες στην εκπαίδευση: στο κρεβάτι του Προκρούστη