Νικόλαος Αποστολόπουλος*: Διαχείριση απορριμμάτων: Από την πράσινη αποτυχία στο κόκκινο συναγερμό

Η διαχείριση των στερεών αποβλήτων είναι μια δύσκολη και πολύπλοκη διαδικασία που χωρίς πράσινες καινοτόμες προτάσεις, σωστές επιλογές και πολιτική βούληση δεν επιτυγχάνεται.

Αυτό το έλλειμμα προτάσεων, επιλογών και βούλησης αντιμετωπίζει διαχρονικά η Ελλάδα, με αποτέλεσμα από την πράσινη ανάπτυξη να περάσει στο κόκκινο συναγερμό στο θέμα των στερεών αποβλήτων. Αδυνατεί να επιλύσει οριστικά και αμετάκλητα τη διαχείριση των αποβλήτων της αν και έχουν δαπανηθεί μεγάλα ποσά από τα διαρθρωτικά ταμεία. Την επόμενη περίοδο η Ελλάδα θα γίνει αποδέκτης ακόμα μεγαλύτερων ποινών στον τομέα της διαχείρισης απορριμμάτων, με τους υπευθύνους να ανταλλάσσουν κατηγορίες.

Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης διαχρονικά κινούνται στην πρόληψη των αποβλήτων, στην ολοκληρωμένη διαχείρισή τους και στη βελτίωση των όρων τελικής διάθεσης. Στην ίδια οριογραμμή, θεωρητικά τουλάχιστον, κινούνται και οι πολιτικές της Ελλάδας, μόνο που οι παράγοντες αυτοί απέχουν πολύ στο να υλοποιηθούν στο ακέραιο. Στόχοι, όπως η πρόληψη παραγωγής αποβλήτων, το κλείσιμο των Χώρων Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Αποβλήτων (ΧΑΔΑ), η προώθηση οικονομικών και περιβαλλοντικών βιώσιμων επενδύσεων και πολλών άλλων, που κατά καιρούς έχουν εξαγγελθεί από τους αρμόδιους κυβερνητικούς παράγοντες, μένουν ανεκπλήρωτοι πόθοι. Κυριότερες γενεσιουργές αιτίες που ανακυκλώνουν τα αδιέξοδα είναι:

Κοινωνικές αντιδράσεις και έλλειψη πολιτικής βούλησης. Το φαινόμενο ΝΙΜΒΥ σε έξαρση:Στην Ελλάδα οι πολίτες αντιδρούν με έντονο τρόπο στις εγκαταστάσεις Χώρων Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (ΧΥΤΑ), Σταθμών Μεταφόρτωσης Απορριμμάτων (ΣΜΑ), βιοαερίου καθώς και σε κάθε σύστημα διαχείρισης αποβλήτων. Κανείς δε θέλει στην περιοχή του τέτοιες μονάδες μη έχοντας εμπιστοσύνη στις αρχές ότι θα τηρηθούν οι περιβαλλοντικοί όροι. Πιστεύουν ότι μετά την πρώτη λειτουργία τα μέτρα θα χαλαρώσουν και οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις θα είναι μεγάλες. Ταυτόχρονα θεωρούν ότι οι περιουσίες τους θα υποβαθμιστούν και θα χάσουν την οικονομική αξία που έχουν. Πρόκειται ουσιαστικά για το φαινόμενο ΝΙΜΒΥ (Not In My Back Υard-Όχι στη δική μου αυλή). Έτσι, οι παραγωγοί στερεών αποβλήτων δεν επιθυμούν τη διαχείριση των αποβλήτων τους στον τόπο παραγωγής τους αλλά στην «αυλή» άλλης περιοχής, μακριά απ΄ αυτούς.

Κοινωνικές αντιδράσεις σε μεγάλη έκταση, υπήρξαν για παράδειγμα για τον ΧΥΤΑ Γραμματικού Αττικής, για τον ΧΥΤΑ Οιχαλίας Μεσσηνίας, για τον ΧΥΤΑ στην περιοχή Σκοπός Ζακύνθου, για τον ΧΥΤΑ Ιωαννίνων κ.ά. Ανάλογες κοινωνικές αντιδράσεις υπήρξαν στην εγκατάσταση μονάδας βιοαερίου στη Μαντινεία Αρκαδίας, στο Κεφαλόβρυσο Τρικάλων, στο Αλιβέρι, στα Καλύβια Ηρακλείου κ.ά. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η κατασκευή του ΧΥΤΑ Λευκίμμης στην Κέρκυρα που το έργο ολοκληρώθηκε αλλά δε λειτουργεί λόγω κοινωνικών αντιδράσεων και κινητοποιήσεων. Η έλλειψη πολιτικής βούλησης και η αδυναμία ανάληψης ευθυνών λόγω πολιτικού κόστους, δεν παρατηρείται μόνο στο επίπεδο του κράτους και της κεντρικής διοίκησης αλλά επεκτείνεται και στην τοπική και περιφερειακή αυτοδιοίκηση.

Απουσία σταθερών πολιτικών:Κυβερνητικές αλλαγές ή αλλαγές ηγεσιών σε δήμους και περιφέρειες πολλάκις δημιούργησαν στην Ελλάδα καθυστερήσεις ή και αλλαγές προτεραιοτήτων στα έργα που χρηματοδοτούνταν και από ευρωπαϊκούς πόρους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν ο Χώρος Υγειονομικής Ταφής (ΧΥΤ) του δήμου Πατρέων στη θέση «Φλόκα». Τον Δεκέμβριο του 2011 ήταν όλα έτοιμα για να προχωρήσει το έργο ΧΥΤ δυναμικότητας 150.000 τόνων ετησίως που θα κάλυπτε σχεδόν το σύνολο της Αχαΐας. Η χρηματοδότηση είχε εξασφαλιστεί επί το πλείστον από ευρωπαϊκούς πόρους. Είχε ολοκληρωθεί ο κοινωνικός διάλογος και η τοπική κοινωνία και οι φορείς της είχαν συνηγορήσει στην οριοθέτηση του ΧΥΤ στη θέση «Φλόκα». Επίσης, είχαν ολοκληρωθεί όλες οι αδειοδοτήσεις και ήταν έτοιμα και τα τεύχη δημοπράτησης. Έμενε η ολοκλήρωση του διεθνούς διαγωνισμού. Οι εκλογές στην αυτοδιοίκηση έφεραν νέα δημοτική αρχή στο δήμο Πατρέων. Μια από τις πρώτες πράξεις της νέας δημοτικής αρχής ήταν να αμφισβητήσει το ΧΥΤ στη θέση «Φλόκα» και στη συνέχεια να ακυρώσει το έργο. Το αποτέλεσμα είναι ότι μέχρι τώρα ο δήμος Πατρέων αλλά και ολόκληρη η Αχαΐα να έχει άλυτο το πρόβλημα της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό παράδειγμα που δείχνει την ανακολουθία των πολιτικών που εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα για τα στερεά απόβλητα αφορά τον Εθνικό Σχεδιασμό Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων για την περίοδο 2014-2020. Το σχέδιο ολοκληρώθηκε το 2012 αλλά δεν ήρθε στη Βουλή των Ελλήνων για ψήφιση για λόγους σκοπιμότητας. Το σχέδιο νόμου με τίτλο «Ενίσχυση της ανακύκλωσης και βελτίωση της διαχείρισης των αποβλήτων» ετοιμάστηκε τον Δεκέμβριο του 2014, δεν πρόφτασε, όμως, να ψηφιστεί γιατί επήλθε με τις βουλευτικές εκλογές πολιτική αλλαγή. Τον Ιανουάριο του 2015 η νέα κυβέρνηση ανακοίνωσε τη διαμόρφωση νέου Εθνικού Σχεδίου Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων καθώς και νέου Εθνικού Σχεδιασμού Πρόληψης Αποβλήτων. Αυτό οδήγησε σε νέες καθυστερήσεις και ανακολουθίες.

iii. Σύστημα απαλλοτριώσεων, δικαστικές αποφάσεις, διαμόρφωση τιμών απαλλοτριωμένων ακινήτων, πολυνομία: Οι προϋποθέσεις και οι τρόποι κήρυξης αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, η δικαστική και διοικητική αναγνώριση δικαιούχων και το σύστημα προσδιορισμού αποζημιώσεων είναι πολύπλοκες, πολυσύνθετες και χρονοβόρες διαδικασίες στην Ελλάδα. Διαδικασίες που δυσκολεύονται περισσότερο από την υπάρχουσα πολυνομία, την καχυποψία των πολιτών απέναντι στο δημόσιο και την έλλειψη καλλιέργειας δικαίου για το σύστημα αναγκαστικών απαλλοτριώσεων. Επίσης, διαδικασίες που δυσκολεύονται και από τις συχνές μεταστροφές των νομολογιών, την απουσία κτηματολογίου, δασικών χαρτών, αλλά και από την αρνητική στάση των ιδιοκτητών γης. Πέρα από την πολυπλοκότητα του συστήματος που γεννά αδιαφάνεια και αρνητισμό πολλάκις οι προσωρινές τιμές, των αναγκαστικά απαλλοτριωμένων ακινήτων που εκδικάζουν τα ελληνικά δικαστήρια είναι πολλαπλάσιες των αντικειμενικών αξιών. Αυτό δημιουργεί εμπλοκές στο οικονομικό αντικείμενο των έργων αφού υπάρχει συγκεκριμένο ποσοστό, που είναι 10% του συμβατικού αντικειμένου της επιλέξιμης δαπάνης, που πρέπει να πάει στις απαλλοτριώσεις. Διαφορετικά η επιβάρυνση γίνεται από εθνικούς πόρους, που τις περισσότερες των περιπτώσεων δεν υπάρχουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο ΧΥΤΑ Δυτικής Αιγιάλειας όπου το Μονομελές Πρωτοδικείο Αιγίου, στη δημόσια συνεδρίαση στο ακροατήριο της 21ης Σεπτεμβρίου 2010 (αριθμός 253/2010) έδωσε προσωρινές τιμές των απαλλοτριωμένων ακινήτων πολλαπλάσιες των αντικειμενικών αξιών και των προταθέντων από την Κτηματική Υπηρεσία Δημοσίου. Η απόφαση αυτή, που ήταν μη αναμενόμενη και πολύ μακριά από το 10% του συμβατικού έργου της επιλέξιμης δαπάνης, ανάγκασε την Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας να ασκήσει έφεση κατά της απόφασης. Η έφεση όταν εκδικάστηκε μείωσε τις τιμές αλλά και πάλι ήταν πολύ μακριά από το 10% του συμβατικού αντικειμένου της επιλέξιμης δαπάνης. Τελικά η περίπτωση αυτή, που δυστυχώς δεν είναι μια μεμονωμένη, έφερε αύξηση του προϋπολογισμού του έργου κατά 820.000 ευρώ από εθνικούς πόρους και δημιούργησε καθυστέρηση στην υλοποίησή του.

Απουσία Κτηματολογίου, Δασικών Χαρτών και ΣΧΟΟΑΠ:Η απουσία κτηματολογίου που να καλύπτει το σύνολο της επικράτειας της Ελλάδας δημιουργεί εμπόδια στην υλοποίηση δημοσίων έργων. Τα εμπόδια μεγεθύνονται στα έργα διαχείρισης στερεών αποβλήτων όπου συνυπάρχουν αντιδράσεις από ιδιοκτήτες γης και από μεγάλη μερίδα της κοινωνίας. Η απουσία κτηματολογίου επιβραδύνει τις διαδικασίες αναγκαστικής απαλλοτρίωσης ιδιαίτερα στο στάδιο της αναγνώρισης δικαιούχων. Παράλληλα και η απουσία δασικών χαρτών που να προσδιορίζουν με καθαρό και αναμφισβήτητο τρόπο τα όρια των δασών και των δασικών εκτάσεων δημιουργεί δυσκολίες στις επενδυτικές δραστηριότητες, στην προστασία του περιβάλλοντος και στην εγκατάσταση μονάδων διαχείρισης στερεών αποβλήτων. Εξάλλου η κύρωση των δασικών χαρτών είναι προαπαιτούμενο του κτηματολογίου αφού πρέπει να προηγηθεί της κτηματογράφησης η οριοθέτηση των δασικών εκτάσεων. Στην απουσία κτηματολογίου και δασικών χαρτών πρέπει να προστεθεί και η απουσία Σχεδίων Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοιχτών Πόλεων (ΣΧΟΟΑΠ). Η ύπαρξη ΣΧΟΟΑΠ θα βοηθούσε στον προσδιορισμό των οικιστικών παραμέτρων, στον καθορισμό κριτηρίων ανάπτυξης, στον έλεγχο χρήσεων σύμφωνα με πολεοδομικά σταθερότυπα και κριτήρια καταλληλότητας.

Διαφθορά:Ανάμεσα στις Χώρες της Ε.Ε. που εμπλέκονται σε μεγάλο βαθμό με δόλιες και μη δόλιες παρατυπίες που έφτασαν στην Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Καταπολέμησης Απάτης (OLAF) συγκαταλέγεται και η Ελλάδα. Οι δόλιες και μη δόλιες παρατυπίες συνήθως αφορούν περιπτώσεις εικονικών παρόχων υπηρεσιών, υποκατάσταση προϊόντων, δόλιες επιστροφές εξόδων, διόγκωση κόστους εργασιών, μεγάλες αμοιβές συμβούλων, νόθευση διαγωνισμών κ.ά.

Δημόσια διοίκηση, αυτοδιοίκηση και διοικητικές μεταβολές:Οι συνεχείς διοικητικές μεταβολές που επήλθαν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, όπως το «σχέδιο Καποδίστριας» και το «σχέδιο Καλλικράτης» δημιούργησαν μεγάλες θετικές τομές στον αυτοδιοικητικό χώρο. Ταυτόχρονα δημιούργησαν και συνεχείς αλλαγές στους σχεδιασμούς των έργων που υλοποιούνταν με πόρους των διαρθρωτικών ευρωπαϊκών ταμείων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο σχεδιασμός διαχείρισης στερεών αποβλήτων όπου οι περιφερειακοί σχεδιασμοί αρχικά έγιναν σε επίπεδο Περιφέρειας. Στη συνέχεια έγιναν σε επίπεδο Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων και πάλι άλλαξαν για να γίνουν σε επίπεδο Περιφέρειας και σήμερα η κατεύθυνση είναι να γίνουν σε επίπεδο δήμων. Αλλά και ο Εθνικός Σχεδιασμός Διαχείρισης Αποβλήτων δεχόταν αναθεωρήσεις με αποτέλεσμα να διατεθούν σημαντικοί πόροι σε αλλεπάλληλες μελέτες και τροποποιήσεις μελετών ενώ η υλοποίηση των έργων συνεχώς αναβαλλόταν για το μέλλον. Η κατάσταση αυτή δυσκόλευε την αντιστοίχιση και συμβατότητα των περιφερειακών σχεδιασμών με τον εθνικό σχεδιασμό. Σε αυτή την κατάσταση πρέπει να προστεθούν και τα προβλήματα της δημόσιας διοίκησης καθώς και η πολυπλοκότητα του νομικού πλαισίου της Ελλάδας. Το υπάρχον νομικό πλαίσιο οδηγεί, συχνά, τους δημοσίους υπαλλήλους αντί να εφαρμόζουν τους νόμους να τους ερμηνεύουν με υποκειμενικά κριτήρια. Έτσι, στη βάση της ερμηνείας τους λαμβάνουν τις αποφάσεις, με αποτέλεσμα η δημόσια διοίκηση να γίνεται αναποτελεσματική και να αδυνατεί να απορροφήσει, έγκαιρα και αποτελεσματικά, τους πόρους των διαρθρωτικών ταμείων που απευθύνονται στην Ελλάδα. Η «παράλληλη δημόσια διοίκηση» που δημιουργήθηκε με υπηρεσίες όπως η Μονάδα Οργάνωσης της Διαχείρισης Αναπτυξιακών Προγραμμάτων (ΜΟΔ) και οι Διαχειριστικές Αρχές που στελεχώθηκαν με ικανότατους υπαλλήλους του ιδιωτικού και δημόσιου τομέα σύντομα ενσωματώθηκαν, σε σημαντικό βαθμό, στην αναποτελεσματικότητα της δημόσιας διοίκησης. Αυτό οδήγησε το σύστημα διαχείρισης και ελέγχου των δαπανών να αντιμετωπίζει προβλήματα. Οι αστοχίες για παράδειγμα στη διαχείριση στερεών αποβλήτων συνδέονται και με τη μη χρηστή διοίκηση της Ελλάδας.

Πολυνομία και καθυστέρηση απονομής δικαιοσύνης: Η πολυνομία είναι μια παθογένεια της σημερινής ελληνικής πραγματικότητας αφού μόνο τα τελευταία τριάντα χρόνια έχουν ψηφιστεί πάνω από 4.000 νόμοι και έχουν εκδοθεί πάνω από 110.000 υπουργικές αποφάσεις. Στα μικρά και μεγάλα δημόσια και ιδιωτικά έργα, στο σύστημα των αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και στα περιβαλλοντικά θέματα το φαινόμενο της πολυνομίας είναι έντονο. Δημιουργεί μια αρνητική περιρρέουσα ατμόσφαιρα για κάθε επενδυτική διαδικασία, πολύ περισσότερο για επενδύσεις στο θέμα των στερεών αποβλήτων. Αυτό φάνηκε έντονα και ήρθε στην επιφάνεια την περίοδο των ολυμπιακών έργων. Τότε το κράτος για να ξεπεράσει εμπόδια νομικά, διοικητικά, γραφειοκρατικά και διαδικαστικά και να ολοκληρώσει τα έργα ψήφισε νέο σύγχρονο θεσμικό πλαίσιο που δημιουργούσε υπερβάσεις και έδινε διέξοδο στην απρόσκοπτη λειτουργία των έργων αυτών. Ένα ακόμη σημαντικό εμπόδιο είναι και η καθυστέρηση απονομής δικαιοσύνης στην Ελλάδα. Σήμερα στο Συμβούλιο της Επικρατείας εκκρεμούν πάνω από 28.000 υποθέσεις, στα εννέα Διοικητικά Εφετεία πάνω από 60.000 υποθέσεις και στα τριάντα Διοικητικά Πρωτοδικεία πάνω από 370.000 υποθέσεις. Επίσης, στο Ελεγκτικό Συνέδριο εκκρεμούν πάνω από 30.000 υποθέσεις, στον Άρειο Πάγο σχεδόν 2.700 υποθέσεις, στα είκοσι ένα Πολιτικά Εφετεία πάνω από 36.000 υποθέσεις και στα εξήντα τέσσερα Πρωτοδικεία πάνω από 255.000 υποθέσεις. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το έργο του ΧΥΤΑ στη θέση Παπανικολού του τέως Δήμου Συμπολιτείας, στην Αχαΐα.. Ο ΧΥΤΑ χωροθετήθηκε και εγκρίθηκαν οι περιβαλλοντικοί όροι το 2003. Ένα χρόνο αργότερα το έργο χρηματοδοτήθηκε από το Ταμείο Συνοχής. Προσφυγές στη δικαιοσύνη και κοινωνικές αντιδράσεις μπλόκαραν το έργο. Το χρηματοδοτικό πρόγραμμα του Ταμείου Συνοχής 2000-2006 είχε επιλεξιμότητα δαπανών έως 31-12-2011. Την ημερομηνία αυτή το έργο όχι μόνο δεν είχε υλοποιηθεί αλλά οι δικαστικές προσφυγές εκκρεμούσαν με αποτέλεσμα την απένταξη του έργου και την αναζήτηση άλλης χρηματοδότησης.

Τα προαναφερόμενα είναι κάποιοι βασικοί συντελεστές που δεν επιτρέπουν την επίλυση του προβλήματος διαχείρισης των στερεών αποβλήτων στην Ελλάδα. Οι γενεσιουργές αιτίες του προβλήματος βρίσκονται πρώτιστα στην απουσία πολιτικής βούλησης από το πολιτικό σύστημα που είναι εγκλωβισμένο στη λογική του «πολιτικού κόστους» και της «πελατειακής λογικής». Μεγάλες μεταρρυθμίσεις στη δημόσια διοίκηση, στην αυτοδιοίκηση, στη δικαιοσύνη, στις δομές του ίδιου του πολιτικού συστήματος θα δώσουν λύσεις στο σημερινό αδιέξοδο. Χρειάζεται να τεθούν σε λειτουργία θεσμοί που σήμερα απουσιάζουν όπως η «Πράσινη Διαύγεια» και η «Πράσινη Κοινωνική Λογοδοσία».

Είναι καιρός να οικοδομήσει η Ελλάδα όρους και προϋποθέσεις για διαμόρφωση αλλαγής νοοτροπίας, αλλαγή κουλτούρας. Να επενδύσει στη νέα γενιά μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία και να διαμορφώσει ενεργούς πολίτες με περιβαλλοντική συνείδηση.

Επιπλέον, νέα αποτελεσματικά όργανα πρέπει να θεσμοθετηθούν. Για παράδειγμα η θεσμοθέτηση του «Πράσινου Δικαστηρίου» με αποκλειστικότητα την απονομή δικαιοσύνης σε περιβαλλοντικές υποθέσεις θα επιτάχυνε τις διαδικασίες αδειοδότησης και ελέγχου, θα ενίσχυε το αίσθημα περί δικαίου και θα διαμόρφωνε μια θετική περιρρέουσα ατμόσφαιρα για πράσινες επενδύσεις. Επίσης, η θεσμοθέτηση του «Συνηγόρου των Επόμενων Γενιών» που θα συμμετείχε και στο πράσινο δικαστήριο και στη λήψη των αποφάσεων των υπουργείων και της αυτοδιοίκησης για περιβαλλοντικά ζητήματα θα προστάτευε τα περιβαλλοντικά αποθέματα και θα στήριζε τις ανυπεράσπιστες σήμερα μελλοντικές γενιές. Τέλος, η θεσμοθέτηση «Πράσινης Διαπεριφερειακής Συνεργασίας» και η δημιουργία «Πράσινων Παρατηρητηρίων» με αυξημένες αρμοδιότητες και με εκπροσώπηση περιφερειών του εξωτερικού που έχουν λύσει περιβαλλοντικά ζητήματα στις χώρες τους θα έδιναν στην Ελλάδα τον πλούτο γνώσης και εμπειρίας που στερείται.

*Ο Νικόλαος Αποστολόπουλος είναι Lecturer στο Plymouth University /Plymouth Business School, Futures Entrepreneurship Centre, UK